Aerodrom Tivat - od travnate piste do milion putnika godišnje

[Милан Ракић]

Aerodrom Tivat od 2003. radi u sastavu državnog preduzeća Aerodromi Crne Gore i konstantno bilježi rast prometa, sa kojim se više ne može izboriti ni 2006. rekonstruisana i proširena terminalna zgrada. ACG je pripremio projekat rekonstrukcije i modernizacije ove vazdušne luke vrijedan oko 50 miliona eura, a koji bi kapacitete tivatskog aerodroma podigao na tri miliona putnika godišnje

Najprometnija vazdušna luka u Crnoj Gori - aerodrom Tivat ove godine proslavlja 60. rođendan, u sjenci namjera Vlade da ga uskoro praktično privatizuje, iako to u kabinetu premijera Duška Markoviča nazivaju "davanjem aerodroma u dugoročni zakup".

Vazdušna luka koja u aktuelnim ljetnjim špicevima opslužuje i do 50 aviona sa više od 10 hiljada putnika dnevno, i kroz koju će ove godine, prvi put u njenoj istoriji, već krajem septembra proći i milioniti putnik, imala je skromne početke. Malo ko na mjestu današnje piste na koju slijeću i avioni iz tzv. „D“ odnosno kategorije džambo džetova, može zamisliti plodne njive i vinograde Krtoljana, Kavčana i Tivćana koji su do sredine 20. vijeka marljivo obrađivali svoje zasade.

Tadašnji tivatski gradonačelnik (iako se ta funkcija zvanično zvala predsjednik Narodnog odbora Opštine) Božidar Daro Petković bio je jedan od glavnih inicijatira da se u plodnom polju, umjesto vinograda i bašti, napravi travnata poletno-sletna pista i Tivat upiše na mapu relativno malog broja aerodroma koji su samo nekoliko godina nakon završetka Drugog svjetskog rata, funkcionisali u ondašnjoj Jugoslaviji. 

Petković je za tu ideju uporno lobirao i dobio podršku od najviših funkcionera ondašnje komunističke crnogorske i jugoslovenske vlasti, prvenstveno Blaža Jovanovića i Edvarda Kardelja, ali i načelnika Generalštaba JNA, generala Ivana Gošnjaka i komandanta Jugoslovenske ratne mornarice, admirala Mate Jerkovića. Njegovu ideju podržali su i lokalni odbori Komunističke partije u Tivtu i Boki koji su smatrali da je opravdano i od presudne važnosti za dalji razvoj grada, da se u Tivtu pripremi teren za buduće letilište. 

Gradnja asfaltne piste FOTO: Privatna arhiva

Stoga je Narodni odbor Tivta pokrenuo eksproprijaciju privatne svojine mještana u Tivatskom polju, u čemu su im svojim posredovanjem kod lokalnog stanovništva, pomagali i ovdašnji učesnici NOB-a. Tivatska Opština je uskoro, mnogi i danas kažu za male pare, postala vlasnik pozamašnog zemljišta na kojem je namjeravala izgraditi aerodrom. Tu lokaciju inače, kao najpovoljniju sa stanovišta meteo uslova i prilaznih putanja za avione, odredili su i vazduhoplovni stručnjaci.

Na prostoru bivših vinograda i bašti od 1950-1952. uređena je  travnata poletno-sletna staza za male i srednje klipne avione. Prvobitna njena namjena bila je obuka vojnih i civilnih padobranaca, kao i za padobranska takmičenja, a osim sportskih aviona, letilište je moglo da primi i vojni  transportni dvomotorni avion tipa Douglas C-47 . Kako je civilna varijanta tog aviona, DC-3, korišćena u domaćem saobraćaju, teren je uređen i osposobljen i za prihvat -slijetanje i polijetanje, putničkih aviona, svojstava i kategorije kojoj je pripadao i „DC-3“.

FOTO: Privatna arhiva

Postepeno su dodavani i novi sadržaji pa je do 1957. napravljen mali aerodrom. Prema opisu koji je uz obilje materijala o stvaranju i razvoju ovdašnje vazdušne luke u svojoj knjizi "Bokeljski piloti" objavio dr Vukosav Balević, tivatska pista je bila utabana travnata površina, dugačka 1.200  i široka 80 metara, stajanka za avione i ukrcaj i iskrcaj putnika bila je zaravan dimenzija 30x30 metara, nasuta krupnim pijeskom preko kojeg je stavljen tanki sloj asfalta, a "pristanišnu zgradu" činio je prizemni objekat od 160 kvadrata sa par prostorija - biletarnicom, kafanom i čekaonicom sa terasom. Pored pristanišne zgrade sa južne strane podignuta je posebna prostorija sa kontrolnim tornjem visine samo pet metara, namijenjena kontroli letjenja, dok je sa druge strane bila i zasebna manja zgrada namijenjena carinskoj službi za pregled prtljaga stranih putnika.

FOTO: Privatna arhiva

"Na tivatskom letilištu nije bilo nikakve ograde. Po slijetanju, avion bi se zaustavio na mjestu gdje je stajao dežurni službenik i jedna osoba bi mahala rukom da se avion zaustavi. Jedni su izlazili iz aviona, a drugi bi se pripremali da se ukrcaju. Putnici su direktno sa ručnim prtljagom ulazili u avion. O kontroli putnika i prtljaga se nije ni pomišljalo jer jer je mali avion nalik na autobus, statusno odgovarao javnom prevoznom sredstvu“, opisao je Balević, inače dugogodišnji načelnik za bezbjednost aerodroma Tivat.

Aerodrom Tivat je otvoren i predat na upotrebu 1.maja 1957. na svečanosti kojoj su prisustvovali brojni lokalni i funkcioneri SR Crne Gore, a tu je bio i Batrić Jovanović, direktor jugoslovenske Savezne uprave civilnog vazduhoplovstva u čijem je sastavu trebalo da radi nova vazdušna luka, kao i čelnici “Jugoslovenskog aerotransporta” - JAT-a čiji su avioni imali da lete iz Tivta. 

FOTO: Privatna arhiva

Za  prvog upravnika aerodroma postavljen je bivši voni pilot, kapetan Antun Đuranović iz Kotora. Intersantno je da je taj iskusni predratni vazduhoplovac Kraljevine Jugoslavije bio je i svojevrsna preteča tivatskog aerodroma jer je Đuranović 1936. svojim “fizirom” koji je ostao bez goriva, imao prinudno slijetanje upravu u  vinograde i agrume u polju na kojem je dvije decenija kasnije, nastao ovdašnji aerodrom.

Otvaranje prve redovne avio linije Beograd-Tivat-Beograd, uslijedilo je 15. juna 1957. U periodu do 1968. godine,sa tivatskog aerodroma uglavnom se obavljao putnički saobraćaj klipnim avionima Douglas DC-3, Junkers JU-52 i Iljušin- IL 14, sa Beogradom, Zagrebom i Skopljem.

Đuranović je na čelu aerodroma ostao do 1963. a osim dužnosti upravnika, obavljao je i poslove šefa Kontrole letjenja i podučavao mlade ljude, članove u međuvremenu formiranog tivatskog Aero kluba u aktivnostima sportske avijacije. Priče i podaci iz tih pionirskih vremena današnje moderne vazdušne luke prosto su nevjerovatne - aerodrom u početku uopšte nije imao svoju vatrogasnu jedinicu, već je u vrijeme slijetanja i boravka aviona pozajimjivano vozilo Vatrogasne jedinice Tivat.

Prvi aerodromski vatrogasci bili su Nedjeljko Giljača i Pero Okiljević kojima su kao ispomoć dolazili Krsto Mršulja, Vaso Bujenović iz fabrike “Račica” i Nikola Radović iz Arsenala. Na aerodromu nije bilo službe Prve pomoći pa se za svaki iskazani slučaj zahtijevala intervencija zdravstvene službe iz Tivta koju je poznati ljekar, direktor Doma zdravlja Tivat dr Zoro Vojvodić spremno i redovno pružao.

“Jugopetrolovu” cisternu iz koje su avioni tankovani gorivom vozili su Ljubomir Lubarda i Ante Bršo, dok je JAT-ovo odjeljenje Tehnike koje je pregledalo, startovalo i održavalo avione, činio samo  aviomehaničar Valentin Grbac. Osim upravnika Đuranovića u aerodromskoj Kontroli letenja koja je raspolagala zastarjelom i mahom trofejnom vojnom opremom iz Drugog svjetskog rata,  bio je i radio- telegrafista Ilija Simonović. Meteo-službu koja je radila od 1954. vodio je Frano Petković. 

FOTO: Privatna arhiva

“On je opsluživao uređaj “metrinec” nalik na sanduk uz jednu uzdignutu antenu od 4 metra. Petković je savršeno znao poslove i njegovi izvještaji su korišteni u avijaciji iz veoma visoku pozuzdanost. Često je izlazio iz svog skrovišta na aerodromu, gledao u oblake, nešto preračunavao, zapisivao u knjige i sačinjene kratke izvještaje upućivao je posadama aviona. Brzo se pročulo da “Frano vedri i oblači” i “kako on saopšti tako će osvanuti dan”, pa je često pozivan od kotorskih pomoraca i tivatskih ribara da im saopšti vremensku prognozu”, zapisao je Vukosav Balević. 

Prvi šef prihvata i otpreme vazduhoplova koju je sa osam zaposlenih na aerodromu Tivat formirao JAT, bio je Ivica Vuksanović, a stanica milicije u Tivtu je na zadatak obezbjeđenja vazdušne luke u vrijeme slijetanja i boravka aviona, slala uniformisanog milicionera Savića Pavićevića koji je ,kako ističe Balević, “bio izvanredno vrijedan i ponosan na svoj rad”.

“Na aerodromu su govorili da je Savić “najpovjerljiviji čovjek ođe”. Tokom njegovog prisustva povjerena mu je i dužnost parkiranja, odnosno navođenja aviona na parking poziciju na stajanci, zbog toga što je poslušni Pavićević to radio savjesno i sa punom odgovornošću”, piše Balević.

FOTO: Privatna arhiva

JAT je u Tivtu tada otvorio i svoju poslovnicu koja je radila više od 40 godina. Tivatski aerodrom ostao je u sastavu Savezne uprave za civilnu vazdupnu plovidbu do 1962. a kako pokazuju dokumenta, njegovi poslovni bilansi u tom period nisu bili bogzna kakvi, pa je Narodni odbor Opštine Tivat iz gradske kase često “krpio “ rupe u poslovanju vazdušne luke. SO Tivat 1962. stoga donosi odluku da formira sopstveno “Preduzeće za aeroodromske usluge Tivat” na čijem je čelu bio Luka Božinović.

Mali i neuslovni aerodrom sa zastarjelim objektima i tehnologijom rada nije mogao privući veći obim saobraćaja, osim nekoliko dodatnih dnevnih letova iz više gradova Jugoslavije tokom ljetnjih mjeseci, pa je 1968. donešena odluka da se u saradnji sa JAT-om u Tivtu izgradi potpuno novi i  moderan aerodrom sposoban da prihvati tada najmodernije mlazne avione. 

JAT je i zvanično postao “opunomoćeni investitor” i nosilac izgradnje novog aerodroma koji je finansiran novcem iz više izora. JAT je postao većinski vlasnik imovine aerodroma i nosilac upravljačkih prava. 

Po ugovoru koji je Opština Tivat sa JAT-om sačinila 1. septembra 1968. lokalna uprava je u gradnji novog aaerodroma učestvovala sa 24 odsto sredstva, 27 odsto dala je Savezna uprava za civilno vazduhoplovstvo, 18 odsto JNA vojni okrug Titograd, a ostatak od 31 odsto sredstava obezbijedio je JAT. Za novog direktora aerodrom Tivat u izgradnji postavljen je Vlado Matijević, projekat je uradio renomirani beogradski “Aeroinženjering” sa vodećim projektantim, arhitektom dr Milošem Lukićem, redovnim profesorom Saobraćajnog fakulteta u Beogradu, a radove je izvelo GP “Crna Gora” iz Nikšića. 

Za izgradnju novog aerodroma tada se posebno založio gradonačelnik Tivta Mato Krstović, a rezulat je bila vazdušna luka sa asfaltnom pistom dimenzija 2.500 x 45 metara, platformom dimenzija 450x72 metra sa pet parking pozicija za avione, terminalnom zgradom od 1.000 kvadrata i novim kontrolnim tornjem visokim 41 metar, te modernom opremom.

Blažo Jovanović na otvaranju novog aerodroma 1971. godine FOTO: Privatna arhiva

Novi aerodrom svečano je otvoren 25. septembra 1971. U prisutvu predsjednika SR Crne Gore Blaža Jovanovića i brojnih drugih uzvanika, na svečanosti je tada imenom “Tivat” kršten i potpuno novi JAT-ov avion tipa DC-9, registracije YU-AHM. Kuma aviona  bila je supruga tivatskog gradonačelnika, Jozica Krstović.

FOTO: Privatna arhiva

Efekti ovog ulaganja odmah su se pokazali pa aerodrom Tivat u periodu od 1971. do 1975. udvostručuje promet, a dobija i prve redovne međunarodne linije za Rim, Atinu, Prag i Bratislavu. U kratkom peridou 1975-1976, aerodrom Tivat je čak bio direktno povezan sa Njujorkom jer je na liniji iz tog grada SAD za Tivat letio JAT-ov Boeing B-707 sa  Amerikancima koji su dolazili u kockarnicu hotela u Miločeru.

FOTO: Privatna arhiva

Tada ovdje lete i strani prevoznici, među kojima je i američki čarteraš Capitol Airways. Njihov interkontinentalni Douglas DC-8 sa 250 putnika, bio je najveći avion koji je u Tivtu opluživan tokom sedamdesetih. U ljetnjim špicevima tivatska zračna luka već tada prima i do 27 aviona na dan, a to vrijeme obilježila je i najveća vazduhoplovna katastrofa koja je indirektno vezana sa aerodromom Tivat. Naime, u ranim jutarnjim satima 30. oktobra 1975. sa tivatskog aerodroma je uzletio Douglas DC-9 ljubljanske “Inex Adrie” na čarter letu sa 115 čeških turista koji su se vraćali sa ljetovanja u Crnoj Gori. Avion je zbog greške pilota u otežanim meteo uslovima, dva sata kasnije udario u brdo, neposredno pred slijetanje na aerdrom u Pragu. U toj nesreći koja je i do danas najteža avio-katastrofa na tlu Češke, stradao je 71 putnik i 4 člana posade.

Aerodrom Tivat teško je oštećen u zemljotresu 15. aprila 1979, a obnova je trajala do početka naredne godine. Slijedi period ekspanzije kako saobaćaja, tako i turizma u Tivtu, pa ovdašnja vazdušna luka preko 70 odsto svog prometa ostvaruje na međunarodnom tržištu. Aerodrom se dalje razvija, upotpunjava novim sadržajima, a  1986. ulaganjem 12 miliona maraka, biva osposobljen i za djelimičnio instrumentalno slijetanje.

FOTO: Privatna arhiva

Tivatski aerodrom je 16.maja 1990. po zvaničnoj ocjeni Klausa Gindora, zastupnika amerilke kompanije “Pan Am” za Evropu, proglašen modernizovanim i opremljenim za siguran prihvat i otpremu širokotrupnih interkontinentalnih aviona američkih prevoznika, ali zbog izbijanja rata u SFRJ nije se ostvarila mogućnost ponovnog uspostavljanja direktnih letova iz Tivta za SAD.

ФОTO: Privatna arhiva

Aerodrom Tivat od 2003. radi u sastavu državnog preduzeća Aerodromi Crne Gore i konstantno bilježi rast prometa, sa kojim se više ne može izboriti ni 2006. rekonstruisana i proširena terminalna zgrada. ACG je pripremio projekat rekonstrukcije i modernizacije ove vazdušne luke vrijedan oko 50 miliona eura, a koji bi kapacitete tivatskog aerodroma podigao na tri miliona putnika godišnje.

Domaćin velikog aero mitinga

Aerodrom Tivat je prije 15 godina zahvaljujući zalaganju svog tadašnjeg direktora, Mila Raičevića, bio uspješan domaćin jendog od najvećih aeromitinga održanih u Crnoj Gori.

Uprkos kiši i neuobičajeno hladnom vremenu ovdje se 28. septembra 2002. okupilo preko 3.000 gledalaca koji su uživali u programima prvog aero mitinga koji su u najmanjoj bokeljskoj opštini organizovali preduzeće "JAT Aerodrom Tivat", aero klub "Galeb" iz Beograda i kotorska firma "Avio Boka".

FOTO: Privatna arhiva

Publika je bila u jedinstvenoj prilici da na platformi aerodroma pogleda 15-tak raznovrsnih i atraktivnih vazduhoplova. Tu su bila 4 bivša vojna školsko-borbena aviona »galeb G-2« koji lete u beogradskom aero klubu "Galeb", a Beograđani su u Tivat doveli i avione old tajmere "kraguj" i "utva 66".

Podgorička kompanija "Pelikan" bila je prisutna sa putničkim avionom "turbolet L- 410", te avionima za obuku pilota "cesna 172" i "pajper", tu su bili i "dromader" crnogorske Vlade, te "pajper čejen" JAT-ove pilotske akademije iz Vršca. Ratno vazduhoplovstvo VJ u Tivat je dovelo školsko-borbeni avion "supergaleb G-4", transportni avion "antonov An-26" i helikoptere "gazela SA-341" i "Mi-8".

Većina tih vazduhoplova učestvovala je i u letačkom dijelu programa mitinga nazvanog "Tivat Air Show 2002", a koji su iskakanjem iz aviona otvorili padobranci iz nekoliko gradova Crne Gore, Srbije i BiH. Posebno upečatljiv bio je nastup para aviona "galeb G-2" koji su, prateći jedan drugoga na bliskom odstojanju zajedno izveli seriju izuzetno atraktivnih akrobacija. 

Avion "pao": Kako je Zorka prevarila novinara Lakića

Šezdesetih godina domaćica aerodromskog bifea u maloj pristanišnoj zgradi bila je kasnije čuvena ovdašnja ugostiteljka Zorka Milošević. 

Nevična terminima iz avioindustrije, ona nije govorila da je avion “sletio”, već da je “avion pao”, što su čuli putnici u zgradi.

"Tada je odnekud tu vijest čuo i Čeda Lakić, novinar beogradske “Politike” koji je tih dana odmarao u Prčanju. Po navici profesije, novinar Lakić je odmah bez dvoumljenja, nekim pozajmljenim biciklom, sa Prčanja, preko Stoliva, Lepetana, Lastve i Tivta, pohitao do aerodroma. Umoran, zadihan i preznojen, želio je da vidi i sa lica mjesta izvijesti svoje novine, kako je to “pao” JAT-ov avion u Tivtu. Zorka je kao zatečeni svjedok, obavijestila novinskog poslenika da avion ipak nije pao i da se sa putnicima “zdravo i dobro” već vratio za Beograd”, opisao je ovu komičnu epizodu svojoj knjizi Vukosav Balević.

Siniša Luković

[Аристарх]

Баш леп чланак, кад сам једном приликом летео из Београда за Тиват, приметио сам да је аеродром преблизу граду и индустријској инфраструктури. Што нисам приметио код других аеродрома, обично су аеродроми удаљени од цивилизације да тако кажем.

Ако се приватизује аеродром, што по Црногорском премијеру вероватно следи ускоро. Арапске компаније које су купиле комплекс Портомонтенегро (бивши ремонтни завод) и Портонови, са Египатском компанијом која је купила Луштица Беј су вероватно будући власници Аеродрома Тиват. Оно што је лепо, је то што ће по објављеним идејним пројектима, направити јахтама и такси пловилима морске везове, такође и директан (преко канала) прилаз Аеродрому за пловила. Нажалост, по овим чланцима, аеродром ће можда да изгуби своју улогу међународног туристичког саобраћајног ресурса за Црногорско приморје и постат ће аеродром за приватне авионе клијената наведене две иностране компаније.

извори: http://www.bankar.me/tag/privatizacija-aerodrom-tivat/, http://www.vijesti.me/vijesti/seici-zele-aerodrom-u-tivtu-ali-ne-za-razvoj-masovnog-turizma-949514, http://www.exyuaviation.com/2015/09/tivat-airports-32-million.html