Претражи Живе Речи Утехе

Jedan od najuspešnijih proizvoda ruske vazduhoplovne industrije u poslednjih 30 godina jeste dvomotorni srednjekrilni višenamenski borbeni avion Su-30. Tome svedoče podaci da je ovaj avion u tom periodu nabavilo 13 zemalja kojima je isporučeno ili su naručili preko 570 primeraka, mnogo više nego svi ostali ruski borbeni avioni zajedno a istovremeno je ruskoj vojsci isporučen 141 avion. Da Su-30 ima još mnogo potencijala govori informacija da će sledeće godine za ruske vojne vazduhoplovne snage biti naručen dodatni broj ovih aviona (spominje se 30 aviona sa oznakom Su-30SMD) koji će imati motore i elektronsku opremu naprednijeg člana familije aviona Su-27, takođe višenamenskog Su-35S. Imajući u vidu postojeće narudžbine kao i to da ima još država zainteresovanih za njegovu nabavku, proizvodnja Su-30 je sasvim sigurno obezbeđena i u narednih nekoliko godina. Rusija trenutno poseduje 113 Su-30SM i 20 Su-30M2. Narudžbine će se najverovatnije nastaviti, moguće već sledeće godine za 30 novih Su-30SMD / Foto: Žarko Skoko Takođe, Indija kao najveći korisnik aviona Su-30 u svetu ima potrebu za zamenom velikog broja borbenih aviona i povećanjem broja eskadrila koje bi mogli popuniti upravo Su-30 koji je glavni borbeni avion i oslonac njenog Ratnog vazduhoplovstva, je isto tako zainteresovana za dalji razvoj i unapređenje ovog aviona kako bi se maksimalno iskoristile njegove mogućnosti, na čemu je već i radila još od kako ga je uvela u naoružanje. Na nastanak borbenog aviona Su-30 uticalo je nekoliko okolnosti koje su krajem 80-tih vladale u vazduhoplovnim snagama tadašnjeg Sovjetskog saveza koje su se tada suočile sa mnogo problema, pre svega kada je u pitanju protivvazduhoplovna odbrana. Na severu najveće države na svetu bilo je malo aerodroma, u jedinicama je bio nedovoljan broj aviona za komandovanje i kontrolu vazdušnog prostora. Istovremeno je broj borbenih aviona smanjivan a nove generacije su morale biti znatno sposobnije od prethodnih. Sve to nateralo je inženjere u Opitno-konstrukcionom birou Suhoj da se pozabave konstruisanjem novog lovačkog aviona a zbog potrebe za brzim delovanjem, smanjenjem troškova kao i sposobnostima lovačkog aviona Su-27, odlučeno je da novi avion bude baziran na dvosedoj školsko-borbenoj verziji Su-27UB (NATO oznaka Flanker-C). Dvosed nije slučajno izabran jer je u eksploataciji jednosedog Su-27 zaključeno da je pilot previše opterećen jer u nekim situacijama mora istovremeno da manevriše i koristi sistem za upravljanje vatrom koji je postao složeniji a pritom se može desiti i da je do ulaska u zonu borbenih dejstava pilot prethodno iscrpljen dužinom trajanja leta, obzirom da Su-27 zbog svoje veličine ima veliku količinu goriva, samim tim i veliki dolet i borbeni radijus. Zadnji kokpit Su-30 sa velikim prikazivačem taktičke situacije. Kod Su-30 je odlučeno da će iz prve kabine pilot kontrolisati vazduhoplov, naoružanje malog dometa i baviti se manevrisanjem u bliskoj borbi dok će pilot-operater iz druge kabine nadgledati vazdušnu situaciju, grupne borbene operacije i rešavati zadatke vazdušne borbe na srednjim i velikim daljinama. Tako je avion praktično postao leteće komandno mesto (negde nazvan i kao baražni lovac) a za to je zadnja kabina opremljena između ostalog i prikazivačem taktičke suituacije. Odlučeno je i da avion dobije sistem za dopunu gorivom u letu čime su dolet i borbeni radijus ograničeno samo psiho-fizičkom izdržljivošću posade. Ispitivanje sistema za popunu gorivom u vazduhu kao i još nekih elemenata izvršeno je tokom 1987. i 1988. godine na dorađenoj letećoj laboratoriji T-10U-2 (T-10 je Suhojeva oznaka aviona Su-27) koji je predstavljao drugi opitni avion verzije Su-27UB. Nakon što su se uverili u mogućnosti poboljšanja borbenih sposobnosti aviona, konstruktori u Irkutskom avijacijskom zavodu (u to vreme Avijacijski zavod broj 39) koji je tada bio zadužen za proizvodnju dvoseda Su-27UB, pristupili su doradi dva opitna dvoseda, T-10U-5 i T-10U-6 koji su nakon dorada u OKB Suhoj označeni kao T10PU-5 (evidencijski broj 05 plavi, prvi let u jesen 1988.) i T-10PU-6 (evidencijski broj 06 plavi) a u fabrici kao Izdelije 10-4PU. Ovi avion, nezvanično označavani i kao Su-27PU su osim sistema za dopunu gorivom u vazduhu, dobili i nosi sistem za upravljanje vatrom, modernizovane komande leta kao i novi sistem za navigaciju. Zanimljivo da su nimalo lak zadatak integrisanja novih sistema u avion, stručnjaci Irkutskog zavoda uradili za samo šest meseci. Na osnovu ispitivanja koja su bila uspešna, februara 1991. godine donesena je odluka o serijskoj proizvodnji aviona koji je dobio oznaku Su-30. Iako je odlučeno da proizvodnja počne 1992. radovi na prvih 10 aviona započeti su 1991. Prvi serijski avion fabričkog broja 01-01 poleteo je 14. aprila 1992. godine, dobio je evidencijski broj 596, septembra 1993. je predat OKB Suhoj gde je dobio oznaku 10PU-2. Takođe 1992. završen je i avion 597 a do oktobra 1996. još 6 aviona i to avioni sa evidencijskim brojevima 50-54 plavi i 56 plavi. Drugi serijski Su-30 i danas se koristi kao leteća laboratorija. Prva dva aviona, 596 i 597, su prvo bili u sastavu akro grupe pilota Anatolija Kvočura iz Letno istraživačkog instituta koji nosi ime N.I. Gromova i svoj prvi nastup imali su na aeromitingu ‘’Mosaerošou 92’’. Avion sa ev. brojem 56 proizveden 1993. koji je prvo bio namenjen vojno vazduhoplovnim snagama Rusije, predat je OKB Suhoj. Preostalih pet serijskih aviona (50-54, proizvedeni u periodu od 1994. do 1996) je predato 54. gardijskom lovačkom puku, 148. Centra za borbenu primenu i preobuku letnog sastava u vazduhoplovnoj bazi Savaslejka. U toku ispitivanja aviona, definisana je uloga Su-30. Osim za postizanje prevlasti u vazdušnom prostoru i obuke pilota, avion je namenjen patroliranju na velikim daljinama, pratnju strategijskih bombardera, komandovanje i navođenje kao i radarsko nadgledanje. Avion je zadržao sve borbene i letne sposobnosti Su-27 a za razliku od njega imao je znatno veći dolet i borbeni radijus i mogućnost komandovanja borbenom grupom. To mu je pre svega omogućila nova oprema koju su činili sistem za dopunu gorivom u vazduhu, sistem za dalju navigaciju, oprema za komandovanje grupnim dejstvima i poboljšani sistem za održavanje života. Jedan od prvih 5 serijskih Su-30 koji su isporučeni VVS Rusije između 1994. i 1996. Aeromiting Batajnica-97 / Foto: Živojin Banković Dolet sa unutrašnjim gorivom je iznosio 3600 km a pošto je dolet sa popunom goriva bio gotovo neograničen i zavisio je od izdržljivosti posade, u saradnji sa vojnomedicinskom službom definisano je da avion najviše može ostati u vazduhu 10 sati. Su-30 su tokom provere njegovih mogućnosti, obično na misije koje su trajale više sati ili su bili oko maksimalno dozvoljenog trajanja leta, leteli i bili umrežavani sa lovcima-presretačima MiG-31 kao i letećim radarskim sistemima A-50. Kako ruska država usled teške ekonomske krize, tokom 90-tih godina, nije imala novca da nabavi veliki broj Su-30, OKB Suhoj je spas potražio u inostranstvu. Zbog toga je deo serijskih aviona pretvoren u leteće laboratorije za dalji razvoj novih varijanti a u međuvremenu se za avion zainteresovala Indija. Su-30 je tih godina, kako bi privukao pažnju mogućih kupaca izlagan i leteo je na nekoliko velikih međunarodnih aeromitinga u Rusiji i svetu, pre svega u zapadnoj Evropi. 1997. dva aviona nastupila su i na aeromitingu Batajnica-97, jedan avion je leteo a drugi bio izložen na statičkoj izložbi. Leteće laboratorije i dalji razvoj verzija Prvi dorađeni Su-30 bio je avion sa ev. brojem 596 koji je vrlo brzo nakon predaje OKB Suhoj postao pokazni primerak izvozne verzije Su-30K a dobio je i novu maskirnu žuto-braon šemu farbanja kao i evidencijski broj 603. Ovaj avion je svoju međunarodnu premijeru imao 1994. godine na aeromitinzima FIDAE u Santijau, Čile, ILA u Berlinu i Farnborou, UK. Na FIDAE je učestvovao i 1998. goine, na ILA ponovo 1996. i iste godine na Farnborou. 2000. godine je prebačen u fabriku radi korišćenja u programu Su-30MKI a dorade nisu odrađene na zmaju aviona već samo što se tiče elektronske opreme. Ispitivanja tako dorađenog aviona sa oznakom Su-30I-7 počela su aprila 2001. Krajem 2004. godine njegova ispitivanja su završena a avgusta 2005. avion je postavljen kao spomenik u krugu fabrike u Irkutsku. Drugi dorađeni avion bio je Su-30 sa ev. brojem 56 plavi na kome su, posle predaje OKB Suhoj 1993. godine započeli radovi na doradama, avion je dobio oznaku Su-30I-1 a marta 1997. ovaj primerak postao je T-10PMK-1 (MKI-1) u programu razvoja aviona Su-30MKI za Indiju. Njegova ispitivanja na zemlji su započeta maja 1997. godine, prvi let 1. jula iste godine. U drugoj fazi ispitivanja avion je dobio novu maskirnu šemu i evidencijski broj 01 plavi. Prvi međunarodni nastup imao je na Aero India 1998. godine a već na 1999. godine je izgubljen u udesu koji se 12. juna usled greške pilota dogodio na avio-salonu u Le Buržeu. T-10PU-6 kao prototip T-10PMK-6 u programu Su-30MKI. Prvi prototip Su-30, T-10PU-5 ev. Broja 05 dostavljen je u OKB novembra 1995. godine a početkom 1999. dobio je opremu verzije koja je označena kao Su-30MKK koja je namenjena NR Kini i kao takav prvi put poleteo 9. marta 1999. Krajem januara 2001. avion je teško oštećen na poletno sletno stazi prilikom sletanja a 2006. je ponovo oštećen ovoga puta u radionici. Drugi prototip T-10PUU-6 06 je u periodu 1997-1998. dorađen u programu Su-30MKI u kome je postao Su-30I-6 (T-10PMK-6) sa novom maskirnom šemom i takođe ev. brojem 06 plavi. Kao takav svoj prvi let imao je 23. marta 1998. U razvoju Su-30 korišćeno je još 8 aviona, prvi od njih je poleteo februara 1999., bio je to opitni primerak višenamenskog borbenog aviona koji je dobio oznaku Su-30KN i evidencijski broj 302 a njegova ispitivanja izvršena su u Ahtubinsku u periodu od 2000. do 2002. godine. Do 2014. godine najverovatnije se koristio za trenažu pilota fabrike u Irkutsku a nakon skoro pet godina pauze ponovo je primećen u vazduhu početkom aprila ove godine. Shema na kojoj su objašnjene sve verzije Su-30 kao i to kako je trajao njegov razvoj. Treba naglastiti da se razvoj Su-30 odvijao u dva pravca, jednu familiju je OKB Suhoj razvijao u saradnji sa fabrikom IAPO (IAZ) u Irkutsku a druga se proizvodila u fabrici KnAAPO (KnAAZ) u Komsomolsku na Amuru. U KnAAPO je proizvođena jednostavnija verzija višenamenskog borbenog aviona Su-30MK a prvi naručilac bila je NR Kina. U okviru ovog programa prvi prototip sa oznakom Su-30MKK-1 ev. broja 501 plavi poleteo je 20. maja 1999. da bi kasnije bio dorađen u verziju Su-30MK2 a potom nakon 2007. godine korišćen za statička ispitivanja. Drugi prototip Su-30MKK odnosno Su-30MK za NR Kinu. Kasnije je avion doveden na nivo Su-30MK2. I danas je u upotrebi / Foto: Aleksandar Milošević Sledeći prototip bio je Su-30MKK-2 ev. broja 502 beli koji je poleteo 15. septembra 1999. takođe dorađen na nivo Su-30MK2 a koga i danas firma “Suhoj“ koristi za pratnju, video i foto snimanje. U aprilu 2000. godine poletela su još dva aviona, prvi je bio Su-30MKK-3 ev. broj 503 plavi koji je kasnije korišćen i kao leteća laboratorija u programu razvoja radara N035 “Irbis’‘ za avion Su-35 (T-10BM) a drugi, Su-30MKK ev. broja 504 crni koji je povučen iz upotrebe 2006. godine da bi 2011. bio predat kompaniji “Suhoj“ koja ga je koristila u razvoju verzije Su-30M2 naručene za rusku vojsku. Kao M2 svoj prvi let je imao avgusta 2013. a i danas se koristi kao trenažni avion i za ispitivanje resursa. 26. novembra 2000. godine poleteo je Su-30I-5 sa evidencijskim brojem 05 plavi koji je proizveden od zmaja aviona Su-27UBK (izvozni Su-27UB). To je prvi predserijski Su-30MKI a krajem decembra 2004. na njemu su započeli radovi kako bi se doradio u okviru programa Su-30MKM (MKM-2) koji je naručila Malezija. Kao MKM avion je imao svoj prvi let 23. maja 2006. a avion je leteo sve do kraja 2010. godine. Potom je 2014. godine postavljen kao spomenik u krugu fabrike IAZ u Irkutsku. Prototip Su-30I-2 takođe korišćen u programu Su-30MKI. U programu Su-30MKI upotrebljavana su još dva aviona, prvi, Su-30I-4 ev. broja 04 plavi koji je proizveden takođe iz aviona Su-27UBK poleteo je 1. marta 2001. godine. Krajem 2004. započela je dorada u programu Su-30MKI i nakon toga je prvi let obavljen 9. juna 2006. Nakon 2007. godine predat je Sibirskom naučno-istraživačkom avijacijskom institutu koji nosi ime S.A. Čapljigina gde je služio za statička ispitivanja. Prvi let poslednjeg letećeg prototipa Su-30 izvršen je 5. avgusta 2001. kada se u nebo vinuo Su-30I-2 ev. broja 02 plavi koji je svoju letačku karijeru završio 2010. godine nakon čega je decembra iste godine prebačen u fabriku u Irkutsk gde je danas uskladišten na otvorenom. Lovci Su-30K RV Indije. Prva veća serija proizvedena je između 1996. i 1999. godine kada je sa proizvodnih traka iz Irkutska izašlo 18 aviona Su-30K za Indiju koja je bila prvi strani korisnik i koja je prethodno od 1994. ispitivala i pregovarala sa Rusijom oko kupovine Su-30. Ugovor za nabavku 40 aviona (8 Su-30K i 32 Su-30MKI) vredan 1,462 milijarde dolara potpisan je 30. novembra 1996. dok je ugovor za još 10 Su-30K potpisan 18. decembra 1998. Odlučeno je da se do završetka razvoja višenamenskog borbenog aviona Su-30MKI uvede u naoružanje 18 lovaca Su-30K dok su preostala 32 bila Su-30MKI čija je isporuka započela 2002. Angolski Su-30KN prilikom prve isporuke aviona. Svi Su-30K su kasnije zamenjeni za isti broj Su-30MKI a svih 18 Su-30K je 2011. godine vraćeno Rusiji koja ih je odmah uputila u 558. remontni zavod u Baranovičima, Belorusija. Dve godine kasnije sa Angolom je sklopljen ugovor za 12 Su-30K od kojih je poslednji isporučen aprila ove godine a zvanično je saopšteno da su avioni modernizovani i da nisu više samo lovci već višenamenski borbeni avioni pa se smatra da su dovedeni na nivo Su-30KN (prema nekim informacijama na nivo približan Su-30SM). Familija Su-30MKI, MKM i MKA Indiji su u prvo vreme isporučivani avioni u tri verzije koje su se pre svega razlikovale u mogućnostima radara i naoružanju. Prva partija od 10 aviona isporučena leta 2002. označena je kao Su-30MKI MK I, druga partija od 12 aviona koja je stigla 2003. bili su Su-30MKI MK II a pune sposobnosti dostignute su verzijom Su-30MKI Mk III na čiji nivo su kasnije dorađeni svi ranije isporučeni Mk I i Mk II. Prvih 10 Mk III stigli su decembra 2004. Decembra 2000. Indija je potpisala ugovor za licencu proizvodnju 140 Su-30MKI u 4 proizvodne faze, u prvoj fazi indijska kompanija HAL Nasik je samo sklapala avione od setova delova koji su stizali iz Rusije, u drugoj i trećoj fazi je iz Rusije stizao deo setova delova da bi od 2013. započela četvrta faza u kojoj je Indija proizvodila oko 50 procenata delova aviona. Prvi avion sklopljen u Indiji poleteo je 2004. godine. 2007. godine naručeno je još 40 aviona za 1,6 milijardi dolara a 2012. još 42 za čak 4,3 milijarde dolara. Tako je ukupan broj nabavljenih Su-30 narastao na 272, a poslednjih 12 aviona će izaći iz fabrike krajem 2020. godine. Do danas je u udesima izgubljeno 10 Su-30MKI. 2018. u RV Indije se nalazilo 249 aviona koji su popunjavali 11 eskadrila i to: 8. eskadrila “Eight Pursuits“ i 24. eskadrila “Hawks“, 15. puka, baza Bareili, 102. eskadrila “Trisonics“, 14. puka, baza Čabua, 220. eskadrila “Desert Tigers“ i 221. eskadrila “Valiants“, 34. puka, baza Halvara, 31. eskadrila “Lions“, 32. puka, baza Džodpur, 20. eskadrila “Lightning“ i 30. eskadrila “Rhinos“, 2. puka, baza Pune/Lohegaon, 15. eskadrila “Flying Lances“, 45. puka, baza Sirsa, 2. eskadrila “Winged Arrows“ i 106. eskadrila “Lynx“, 11. puka, baza Tezpur. U bazi Tandžavur nalazi se detašman eskadrila, 47. puka. Indijski Su-30MKI u ulozi tankera sa avionom Mirage-2000. Su-30MKI je za razliku od Su-30 i Su-30K značajno unapređena i modernizovana verzija koja nije samo lovac već je to pravi višenamenski borbeni avion koji osim na ciljeve u vazduhu može dejstvovati vođenim ubojnim sredstvima i na ciljeve na kopnu i moru. Odlikuju ga motori koji imaju vektorisani potisak, dodatne pokretne horizontalne uzgonske površine odnosno kanardi kao i 12 umesto 10 podvesnih tačaka za ubojna sredstva i drugi spoljašnji teret. Ova varijanta polsužila je kao osnova za razvoj i drugih izvoznih verzija, poput Su-30MKM za Maleziju i Su-30MKI(A) (Su-30MKA) za Alžir kao i za Su-30SM koji je uveden u naoružanje ruskih Vazdušno-kosmičkih snaga. Projekcije aviona familije Su-30MKI, MKM, MKA, SM. Indija je od početka tražila određene izmene na avionu, pre svega kada se radi o elektronskoj opremi. Tako indijski Su-30MKI imaju ugrađen izraelski gornji elektrooptički prikazivač (HUD) Elbit Su 967 ili francuski Sextant VEH3000, indijski prikazivački sistem Samtel HAL Display System (SHDS) koji se sastoji od šest donjih prikazivača (MFD) dimenzija 127×127 mm i jedan MFD dimenzija 152×152 mm, indijski prikazivački sistem na kacigi pilota (HMD) SHDS Topsight-I baziran na tehnologiji francuske kompanije Thales, izraelski nišansko-navigacijski kontejner Rafael Litening, francuski sistem satelitske navigacije SAGEM Sigma-95, indijski signalizator radarskog ozračenja DRDO Tarang, izraelski ometač Elta EL/M-8222. Takođe tu je i kontejner Cobham 754 koji omogućuje da avion nosač skluži kao leteći tanker za pretakanje goriva u vazduhu. Višenamenski višemodni PESA radar N011M Bars / Foto: IAZ Glavni senzor Su-30MKI kao i verzija MKM, MKA i SM jeste višenamenski digitalni višemodni PESA (Passive Electronically Scanned Array) radar N011M Bars koji radi u X opsegu koji u sebi sadrži i sistem svoj tuđ (IFF) koji radi u L opsegu. Maksimalni domet u osmatračkom modu je 400 km, može pratiti ciljeve na daljinama do 200 km u prednjoj i 60 km u zadnjoj polusferi a cilj veličine lovca MiG-29 može otkriti na daljini od 140 km iz prednje i 60 km iz zadnje polusfere. Radar istovremeno može da prati 15 ciljeva u vazduhu i omogućuje istovremen napad na njih 4. Što se tiče ciljeva na kopnu/moru omogućuje mapiranje terena realnim snopom, sa doplerskim suženjem snopa, sa sintetizovanim otvorom, potom istovremeno praćenje dva cilja u pokretu, grupu tenkova može otkriti na daljini do 50 km, brod klase razarača na daljini do 150 km i železnički most na daljini do 120 km. Drugi važan senzor jeste elektrooptički sistem UOMZ OLS-30 koji poseduje infracrveni uređaj za traganje i praćenje kao i laserski daljinomer. Maksimalni domet sistema je 90 km u zadnju polusferu cilja a može se koristiti i za napade na ciljeve na kopnu/moru. Ugao zahvata iznosi 60 stepeni a po elevaciji +60 i -15 stepeni. Pogonsku grupu čine dva turboventilatorska motora Ljuljka Saturn AL-31FP potiska od po 74,8 kN na režimu maksimal i maksimalno od po 122,5 kN pri dodatnom sagorevanju. Izduvnici motora mogu se pokretat pod uglom +/-15 stepeni po elevaciji brzinom 30 stepeni u sekundi, izduvnici kada nisu u funkciji stoje pod uglom od 32 stepena u odnosu na uzdužnu osu motora. Životni vek AL-31FP je 3000 sati naleta a međuremontni rok iznosi 1000 sati. Licencnu proizvodnju osvojila je indijska kompanija HAL Koraput. Maležanski Su-30MKM u letu. Deo sistema aviona Su-30MKM od kojih velika većina francuske i južnoafričke proizvodnje. Kao što smo već napomenuli iz aviona Su-30MKI razvijeno je još verzija kako za izvoz tako i za ruske oružane snage. Jedna od njih je i Su-30MKM za Maleziju. Još avgusta 2003. Malezija je sa Rusijom potpisala ugovor vredan 900 miliona dolara za 18 aviona Su-30MKM od kojih je prvi poleteo 19. maja 2007. Prva dva aviona isporučena su juna 2007. a poslednji avgusta 2009. Svi avioni danas lete u sastavu 11. eskadrie u vazduhoplovnoj bazi Gong Kedak. Su-30MKM se od indijskog MKI razlikuje pre svega po elektronskoj opremi. Ugrađen je francuski elektrooptički gornji prikazivač (HUD) firme Thales a ista firma je isporučila i navigacijski sistem NAVFLIR (Navigation Forward Looking Infra-red) kao i sistem svoj-tuđ (IFF). Takođe na avion je integrisan i francuski nišansko-navigacijski kontejner Thales Damocles. Južnoafrička kompanija SAAB Avitronics obezbedila je sistem za upozorenje o približavanju rakete (Missile Approaches Warning System – MAWS) MAW-300 kao i laserski senzor za upozorenje LWS-310 (Laser Warning Sensor – LWS). Na krajevima krila Su-30MKM miože poneti ruske sisteme za protivelektronska dejstva KNIRTI SAP-518 a zadržan je ruski signalizator radarskog ozračenja L-150 Pastelj. Alžirski Su-30MKA prima gorivo od leteće cisterne Il-78MK. Još jedna varijanta izvedena od indijskog Su-30MKI jeste Su-30MKI(A) za Alžir (označena i kao Su-30MKA) gde je oprema izraelske proizvodnje zamenjena ruskom. Deo opreme je isti kao na malezijskom Su-30MKM od koga je preuzet francuski HUD, francuski navigacijski sistem NAVFLIR kao i nišansko-navigacijski kontejner Damocles. Preuzet je i laserski senzor za upozorenje (Laser Warning Sensor – LWS) LWS-310 južnoafričkog SAAB Avitronics a ista firma je obezbedila sistem za upozorenje o približavanju rakete (Missile Approaches Warning System – MAWS) MAW-300 kao i signalizator radarskog ozračenja RWS-50. Komunikacijski sistem je nemačkog proizvođača Rohde & Schwarz a od sistema za protivelektronska dejstva tu je ruski SAP-518. Alžir je marta 2006. potpisao ugovor za nabavku 28 Su-30MKA, 2010. naručeno je još 16 aviona a potom aprila 2015. još 14 primeraka. Prvi Su-30MKA poleteo je 23. jula 2007., iste godine započela je obuka alžirskih pilota a prve isporuke započete su decembra 2007. Avioni iz poslednjeg ugovora su isporučeni tokom 2016. i 2017. godine. Alžirski Su-30 danas lete u sastavu 12. lovačkog puka koji ima četiri eskadrile na tri različita aerodroma i to: 121. lovačku eskadrilu u bazi Ain Beida, 122. lovačku eskadrilu u bazi Ouargla, 123. lovačku eskadrilu u bazi Tamanraset/Aguenar-Hadj Bej Ahamok i 124. lovačku eskadrilu u bazi Reggan. Plan zamene stranih sistema Su-30SM uređajima ruske proizvodnje. Rusija je za svoje potrebe uvela u naoružanje Su-30SM koji je deo familije Su-30MKI, MKM i MKA. Zanimljivo je da su od izvoznih verzija preuzeti neki sistemi zapadne proizvodnje, kao što su francuski HUD Thales HUD 3022, donji višenamenski prikazivači Leonardo SMD-55, francuski sistem satelitske navigacije SAGEM Sigma-95 i navigacijski sistemi Thales TLS-2020 i NC-12E (TACAN). Trenutno se radi na tome da se pomenuti sistemi zapadne proizvodnje zamene domaćim, ruski HUD je tipa IKŠ-1KI-1, višenamenski donji prikazivači su MFI-66, sistem satelitske navigacije BINS-SP-2 i navigacijski sistemi VIM-95 i VND-94. Ukrajinski nišan na kacigi pilota Sura menja se domaćim NSC-T-03. Na Su-30SM ugrađen je i signalizator radarskog ozračenja L-150-30 Pastelj a od sistema za protivelektronska dejstva tu je SAP-518M. Umesto njega može se dobiti sistem za PED L-420 Hibinji-U. Prednji kokpit Su-30SM. Zadnji kokpit Su-30SM. Prvi Su-30SM poleteo je 21. septembra 2012. a prva dva naručena aviona predata su VKS Rusije 22. novembra iste godine. Prethodno je marta iste godine potpisan ugovor za prvih 30 aviona, a potom u decembru za još 30. Za Mornaričku avijaciju (MA VMF) je prvi ugovor potpisan u decembru 2013. za 5 aviona a drugi septembra 2014. za još 7 komada. Usledio je zatim 2015. godine još jedan ugovor za 8 aviona za Mornaricu a 2016. za još 28 primeraka za VKS i 8 za Mornaricu što čini ukupne narudžbine od 116 aviona od kojih 88 za VKS i 28 za MA VMF a od tog broja ostala su da se isporuče još samo dva aviona. Su-30SM je zvanično uveden u naoružanje 12. januara 2018. Jedini udes ruskog Su-30SM dogodio se 3. maja 2018. kada se mornarički avion koji je bio baziran na aerodrom Hmejmim u Siriji, usled greške člana posade srušio nedaleko od sirijske obale. Su-30SM su u Siriji bazirani od početka ruske intervencije septembra 2015. godine uglavnom kao lovačka zaštita bombarderima i jurišnicima. Obično je tamo bilo stacionirano 4 aviona iz sastava VKS ali su svoj doprinos dali i piloti Mornaričke avijacije sa bar jednim boravkom u Hmejmimu sa nekoliko aviona. Ruski mornarički Su-30SM su sa donje strane ofarbani maskirno / Foto: Žarko Skoko Prvih nekoliko novih aviona ušlo je u sastav 929. državni letno-ispitni centar na aerodromu Ahtubinsk kao i u 4. centar za borbenu primenu i preobuku letačkog sastava, vazduhoplovna baza Lipeck-2. Su-30SM je u VKS Rusije u dva puka zamenio lovce MiG-29 starijih verzija. Prvi za prenaoružavanje bio je 120. mešoviti avijacijski puk, 303. mešovite avijacijske divizije, 11. armije, Dalekoistočne vojne komande vazduhoplovna baza Čita-Domna gde se nalaze dve eskadrila Su-30SM. Potom je avion ušao u naoružanje 31. lovačkog avijacijskog puka, 1. gardijske mešovite avijacijske divizije, 4. armije, Južne vojne oblasti na aerodromu Miljerovo gde su bazirane takođe dve eskadrile. Treći puk VKS koji je primio veći broj Su-30SM jeste 14. gardijski lovački avijacijski puk, 105. mešovite divizije, vazduhoplovna baza Kursk-Halino, 6. armije, Zapadna vojna oblast gde su ovi avioni nadopunili višenamenske borbene avione MiG-29SMT i UBM. Manji broj Su-30SM predat je jednoj eskadrili 22. lovačkog puka, 303. mešovite avijacijske divizije, 11. armije, Dalekoistočne vojne komande u bazi Centraljnaja Uglovaja kao i jednoj eskadrili 23. lovačkog puka, 303. mešovite avijacijske divizije, 11. armije, Dalekoistočne vojne komande u bazi Džomgi, Komsomolsk na Amuru. Akro-grupa “Ruski vitezovi“ zamenila je svoje avione Su-27 za Su-30SM 2016. godine / Foto: Žarko Skoko Treba napomenuti da se Su-30SM u eskadrilama 22. i 23. puka koriste za obuku pilota borbenih aviona Su-35S kojima su te eskadrile primarno naoružane. Još jedna eskadrila koja je počela da prima Su-35S će najverovatnije dobiti i Su-30SM a reč je o 790. lovačkom avijacijskiom puku, 105. mešovite avijacijske divizije, 6. armije, Zapadne vojne oblasti, baza Hotilovo. Takođe ruska lovačka eskadrila 3624. vazduhoplovne baze Erebuni u Јermeniji bi u narednom periodu mogla da zameni svoje MiG-ove 29 avionima Su-30SM. Akro-grupa ‘’Ruski vitezovi’’, u sastavu 237. gardijskog centra za prikaz borbene tehnike na aerodromu Kubinka, je počevši od oktobra 2016. primili 8 Su-30SM. Svoje prve avione Mornarička avijacija je dobila 2014. godine kada su avioni stigli u 859. centar za borbenu primenu i preobuku letačkog sastava, baza Jejsk. Potom su isti avioni predati jednoj eskadrili 43. samostalnog mešovitog jurišnog avijacijskog puka na aerodromu Novofedorovka-Saki u sastavu Crnomorske flote. Od ostalih mornaričkih jedinica Su-30SM su primili 4. samostalni gardijski mornarički jurišni puk, 132. mešovite avijacijske divizije, Baltičke flote, baza Černjahovsk kao i 279. samostalni palubni lovački puk na aerodromu Severomorsk-3, Severna flota. Kazahstanski Su-30SM sa lanserima B-13L nevođenih raketa S-13 kalibra 122 mm. Korisnik verzije Su-30SM je u aprilu 2015. godine postao i Kazahstan kada je dobio prva 4 aviona koji su naručeni 2014. godine. 2015. je potpisan ugovor za još 8 avona a krajem decembra 2016. isporučena su još dva primerka, krajem decembra 2017. još dva a eskadrila 604. vazduhoplovne baze Taldi-Kurgan kompletirana je dolaskom još 4 aviona decembra 2018. Avgusta 2017. Kazahstan je naručio još 12 Su-30SM sa rokom isporuke od tri godine (po 4 aviona godišnje) a smatra se da će ukupne nabake iznositi 36 aviona. Juna 2017. godine zvanično je saopšteno da je Belorusija usaglasila sa Rusijom ugovor o kupovini 12 Su-30SM vrednih 600 miliona dolara koji će biti isporučeni u više partija. Prva dva aviona primećena su u pogonu IAZ u Irkutsku sredinom avgusta ove godine. Početkom ove godine u ruskim medijima se pojavila informacija da će još jedna članica ODKB-a nabaviti Su-30SM i da je to Jermenija. Ta pisanja potvrđena su iz jermenskog ministarstva odbrane početkom februara kada je najavljena kupovina 4 aviona koji bi mogli biti isporučeni 2020. Na aeromitingu i avio-salonu Singapore Airshow ruska vazduhoplovna industrija je u vidu makete prvi put predstavila izvoznu verziju Su-30SME koja je bazirana na ruskom Su-30SM. Prvi korisnik ove varijante biće Mjanmar koji je januara 2018. potigao dogovor sa Rusijom o isporuci 6 aviona koji bi mogli biti isporučeni u periodu 2019-2020. Verzije Su-30MK, MK2, MKK, MK2V, MKV Kao što smo već napomenuli, razvoj Su-30 kretao se u dva pravca a jedan od njih je razvoj verzija koje su proizvođene u fabrici KnAAZ u Komsomolsku na Amuru. Reč je o višenamenskom borbenom avionu Su-30MK koji za razliku od familije Su-30MKI/MKA/MKM/SM nema kanarde, motore sa vektorisanim potiskom (umesto njih ima obične AL-31F) a tu je i elektronska oprema skromnijih mogućnosti. Projekcije aviona familije Su-30MK, MK2, MKK; MK2V, MKV. Uočljivi su vertikalni stabilizatori koji imaju veću visinu nego na avionima verzija MKI, MKM, MKA. Iz Su-30MK je posebno za NR Kinu razvijen Su-30MKK, prvi ugovor za 38 aviona vrednih 1,8 milijardi dolara potpisan je krajem 1996. godine. Prvih 10 aviona isporučeno je decembra 2000. godine, potom 9 primeraka aprila 2001., 10 avgusta iste godine i preostalih 9 u decembru. Jula 2001. Kina je naručila još 38 Su-30MKK, 19 primeraka isporučeno je avgusta 2002. godine a preostalih 19 decembra iste godine. Ugovor za 24 unapređena Su-30MK2 namenjenih vazduhoplovnim snagama kineske Ratne mornarice potpisan je 2003. godine a svi avioni su isporučeni tokom 2004. godine. Postoji podatak da se jedan avion srušio zbog tehničkog kvara nakon čega je Rusija Kini isporučila još jedan avion besplatno kao zamenu za izgubljeni primerak. Kineski Su-30MKK sa domaćim nišansko-navigacijskim kontejnerom KG600. Kineski Su-30MKK danas lete u sastavu 85. vazduhoplovne brigade koja se nalazi pod komandom baze Fužou a bazirani su na aerodromu Kužou. Tu je potom 9. vazduhoplovna brigada, pod komandom baze Šangaj, aerodrom Vuhu, zatim 54. vazduhoplovna brigada, Južne komande, 6. vazduhoplovna brigada pod komandom baze Nanjing, aerodrom Suiksi, 172. vazduhoplovna brigada, baze za ispitivanje i obuku, aerodrom Cangžou. Mornarički Su-30MK2 raspoređeni su u 10. vazduhoplovni puk, 4. divizije, baza Feidong (imaju i detašman u bazi Huangjan). U udesima je do sada izgubljeno nekoliko aviona a na osnovu Su-30 Kina je konstruisala svoj višenamenski borbeni avion J-16. Nišanski sistem Sura ukrajinske firme Arsenal na kacigi pilota familije aviona Su-27 i Su-30. Za razliku od verzija Su-30MKI/MKM/MKA, prvi Su-30 imali su obične radare N001 Mječ dometa 100 km za cilj veličine lovca (prednja polusfera-PPS) i 140 km za cilj veličine bombardera (u PPS), izvozni Su-30K imali su N001E a varijanta Su-30MK (MKK za NR Kinu) poseduje radar Tihomirov N001VE dometa do 150 km za cilj veličine lovca (PPS) i 300 km za cilj veličine bombardera (PPS) koji istovremeno može da prati 10 ciljeva i omogućuje istovremen napad na dva cilja u vazduhu raketama RVV-AE (R-77). Verzija Su-30MK2 ima poboljšani N001VEP koji osim što istovremeno prati 10 najopasnijih ciljeva u vazduhu omogućuje istovremen napad na 4 cilja takođe raketama vazduh-vazduh R-77. Kinezi su vrlo brzo nakon prijema prvih aviona započeli sa doradama, pre svega kada je reč o elektronskoj opremi. Na avione su integrisali opremu kineske proizvodnje i to HUD, C3 sistem, prikazivače MFD, sistem za protivelektronska dejstva BM/KG300G, izviđački kontejner KZ900, nišansko-navigacijski kontejner KG600. Indonežanski Su-30MK2 primaju gorivo od leteće cisterne KC-130. Jedna od država koja je dugo godina nastojala da nabavi Su-30 jeste Indonezija. Planovi da se tokom 90-tih godina kupi 20 Su-30 nisu realizovani a prva dva aviona u varijanti Su-30MK naručena su tek 2003. Njihova isporuka izvršena je septembra iste godine a sledeća tri aviona verzije Su-30MK2 naručena su tek 2008. i isporučeni su januara 2009. Sledećih 6 Su-30MK2 naručeno je 2012. za 470 miliona dolara, dva aviona su isporučena marta 2013, dva maja meseca iste godine i dva u septembru. Prva dva Su-30MK iz 2003, godine su se između marta 2017. i jula 2019. nalazila na remontu u 558. remontom zavodu, Baranoviči, Belorusija gde su dovedeni na nivo Su-30MK2. Indonežanski avioni nalaze se u sastavu 11. avijacijske eskadrile ‘’The Thunder’’, 5. avijacijskog puka, baza Ujung Pandang/Hasanudin. Venecuelanski Su-30MK2V naoružan protivradarskim raketama H-31P, raketama vazduh-vazduh R-73, R-27 i R-77. Venecuela je 2006. godine sa Rusijom potpisala ugovor vredan oko 1,6 milijardi dolara za isporuku 24 višenamenska Su-30MK2V (verzija Su-30MK2 za Venecuelu). Osim aviona u paket je ušla obuka, rezervni delovi, logistika i naoružanje. Prva dva aviona isporučena su 29. novembra 2006, do kraja godine još dva, 4 aviona u aprilu 2007., dva u junu iste godine, još po dva u oktobru, novembru, decembru. U 2008. godini isporučeno je 8 aviona, i to po dva u aprilu i maju, i 4 u julu. Venecuelanski avioni primećeni su da lete sa sistemima za protivelektronska dejstva L005 “Sorbcija-S’‘. Poslednja dva Su-30 proizvedena u fabrici KnAAZ, vijetnamski Su-30MK2V. Vijetnam je nabavio ukupno 36 Su-30MK2 (označeni nezvanično i kao Su-30MKV) a prva 4 aviona su naručena 2003. godine, i isporučena 25. novembra 2004. Sledećih 8 aviona naručeno je tek 2008., prva dva su stigla decembra 2010, dva januara 2011 i 4 juna iste godine. Potom je 2010. sklopljen ugovor za još 12 primeraka, iz tog ugovora 4 su isporučena januara 2012, jedan u aprilu iste godine, dva u maju, tri u septembru, dva u decembru. Poslednji ugovor za još 12 aviona potpisan je 2013. da bi prva 4 Su-30MK2 bila isporučena decembra 2014, potom dva u avgustu 2015. godine, dva u januar 2016., dva februara iste godine i poslednja dva u aprilu 2016. kada je u fabrici KnAAZ prestala proizvodnja aviona Su-30 a po odluci donesenoj još februara 2015. U sastavu RV DR Vijetnama Su-30 se nalaze u naoružanju 923. lovačko-bombarderskog puka, 371. divizije vazduhoplovnih snaga, baza Bai Thuong, potom 935. lovačko-bombarderskog puka, 370. divizije vazduhoplovnih snaga, baza Bien Hoa i 927. lovačko-bombarderskog puka, 371. divizije vazduhoplovnih snaga, baza Kep. Su-30MK2 RV Ugande u letu. Druga afrička država koja je nabavila Su-30 jeste Uganda koja je 2010. sklopila ugovor vredan čak 635 miliona dolara za isporuku samo 6 Su-30MK2. Dva aviona isporučena su jula 2011, dva oktobra iste godine i poslednja dva juna 2012. Lete u sastavu Eskadrile Su-30, vazduhoplovne baze Entebe na vojnom delu istoimenog međunarodnog aerodroma. Prvenstveno za zamenu dvoseda Su-27UB i to u jedinicama koje su naoružane modernizovanim lovcima Su-27SM i SM3, Rusija je 2009. odlučila da nabavi avione u varijanti Su-30M2 koji predstavlja rusku verziju aviona Su-30MK2. Prvi ugovor za 4 aviona sklopljen je avgusta 2009. na Međunarodnom avio-kosmičkom salonu MAKS. Dva aviona isporučena su decembra 2010. a druga dva 2011. godine. Drugi ugovor za još 16 Su-30M2 potpisan je krajem decembra 2012. a isporuke su tekle sledećim redosledom: dva decembra 2013, dva januara 2014, 4 jula 2014, dva oktobra 2014, jedan novembra 2014, tri decembra 2015 i dva aprila 2016. Su-30M2 VKS Rusije za čije potrebe je nabavljeno 20 ovakvih aviona. Su-30M2 su dobile eskadrile 22. lovačkog puka, 303. mešovite avijacijske divizije, 11. armije, Dalekoistočne vojne komande u bazi Centraljnaja Uglovaja, 23. lovačkog puka, 303. mešovite avijacijske divizije, 11. armije, Dalekoistočne vojne komande u bazi Džomgi, Komsomolsk na Amuru, 3. garidijski mešoviti avijacijski puk, 1. gardijske mešovite divizije, 4. armije, Južne vojne komande, baza Krimsk i 38. lovački avijacijski puk, 27. mešovite avijacijske divizije, 4. armije, Južne vojne komande, baza Beljbek na Krimu. Su-30M2 je zvanično uveden u naoružanje 3. aprila 2017. godine. Jedan Su-30 u osnovnoj verziji, evidenicjkog broja 68 crveni (bivši 50 plavi, proizveden aprila 1994.) čiji je remont završen maja ove godine koristi 4. centar za borbenu primenu i preobuku letačkog sastava, vazduhoplovna baza Lipeck-2. Na krugu 275. avijacijskog remontnog zavoda u Krasnodaru nalaze se još 4 aviona i to 51 plavi, 66 crveni (bivši 53 plavi), 67 crveni (bivši 52 plavi) i 69 crveni (bivši 54 plavi). Sa aerodroma Žukovski, u okviru Letno-istraživačkog instituta koji njosi ime I. I. Gromova, leti leteća laboratorija Su-30LL ev. broja 597 (jedno vreme bio 02 plavi). Pukovnik RV i PVO Vojske Jugoslavije Mirčeta Jokanović sa tada opitnim pilotom KnAAPO Sergejom Bogdanom neposredno pred let u Su-30 juna 2000. godine / Foto: Svetozar Jokanović Za nabavku Su-30 je bilo i još uvek je zainteresovano mnogo zemalja. Još od 90-tih godina pa sve do danas kao mogući korisnici spominjali su se Bangladeš, Egipat, Irak, Iran, Libija, Peru, Sudan, Šri Lanka, Uzbekistan, zanimljivo da je ovaj avion bio na proceni u Grčkoj a za ovaj avion je interes pokazala i nekadašnja Savezna Republika Jugoslavija. Za sada je realno da u bliskoj budućnosti ugovor za jednu eskadrilu (najverovatnije 12 aviona) potpiše Uzbekistan. Iran ima veliku potrebu za zamenom svojih zastarelih borbenih aviona a u medijima su se pojavljivale informacije da bi ova zemlja mogla nabaviti čak 160 aviona Su-30SME. Naoružanje Su-30 čini širok spektar ubojnih sredstava za dejstvo po ciljevima u vazduhu, na kopnu i moru. U desni strejk aviona ugrađen je jednocevni top 9A4071K (GŠ-30/1) kalibra 30 mm sa borbenim kopletom od 200 granata. Za dejstvo po ciljevima u vazduhu tu su infracrveno samonavođene rakete vazduh-vazduh R-73 (za izvoz R-73E) i R-73L (i R-73EL) dometa do 40 km kao i novije R-74 i izvozne RVV-MD. Ispitivanje indijske rakete vazduh-vazdub srednjeg dometa Atsra na avionu Su-30MKI. Za vazdušnu borbu van vizuelnog dometa tu su inercijalno i poluaktivno radarski samonavođene rakete R-27R (za izvoz R-27R1) dometa do 60 km u PPS cilja i R-27ER (ER1) dometa 110 km u PPS cilja, zatim infracrveno samonavođene R-27T (T1) dometa 50 km u ZPS cilja i R-27ET (ET1) dometa 90 km u ZPS cilja, inercijalno/aktivno radarski samonavođene rakete R-77 (i izvozne RVV-AE) dometa 80 km i R-77-1 odnosno izvozne RVV-SD dometa do 110 km. Indijci su na svoje Su-30MKI integrisali njihovu inercijalno i akrivno radarsko samonavođenu raketu vazduh-vazduh Astra dometa do 110 km u prednju polusferu cilja. Venecuelanski primerak naoružan krstarećim raketama H-59M i protivradarskim H-31P. Ispitivanje modela rusko-indijske protivbrodske rakete rakete BrahMos. Raketno naoružanje vazduh-zemlja čine televizijski vođene H-29T dometa 10 i H-29TE dometa 30 km, komandno i televizijski vođene H-59M ’’Ovod-M’’ dometa 120 km za koje avion nosi specijalni kontejner APK-9M koji služi za navođenje. Dejstvo po brodovima omogućeno je integracijom aktivno radarski samonavođenih protibrodskih raketa H-31A dometa 66 km i H-31AM dometa do 160 km. U zadacima suzbijanja i uništavanja neprijateljske PVO koriste se protivradarske rakete H-31P dometa 110 km i H-31PM dometa 250 km. U saradnji Rusije i Indije razvijena je i protivbrodska krstareća raketa PJ-10 BrahMos sa kombinovanim inercijalnim, satelitskim vođenjem i aktivnim radarskim samonavođenjem dometa do 400 km. Na svoje Su-30MKI Indija je integrisala i izraelske laserski vođene bombe Griffin a ove godine je na ovom tipu aviona prvi put testirana indijska protivradarska raketa NGARM (New Generation Anti-Radiation Missile). Od ostalog naoružanja vazduh-zemlja tu su 20-cevni saćasti lanseri B-8M1 nevođenih raketnih zrna S-8 kalibra 80 mm, 5-cevni lanseri B-13L nevođenih raketa S-13 kalibra 122 mm, kontejneri 0-25-L sa nevođenim raketama S-25 kalibra 266 mm. Arsenal preciznih bombi čine televizijski vođene KAB-500Kr, KAB-500OD i KAB-1500Kr. Od nevođenih bombi avion može poneti sve vrste ruskih bombi kalibra od 100 do 1500 kg. Naoružanje se kači na 12 podvesnih tačaka i to 4 podtrupne (dva između gondola i dva ispod gondola motora), 6 potkrilnih i dve ispod krajeva krila na koje idu samo rakete vazduh-vazduh R-73 ili kontejneri sa sistemima za protivelektronska dejstva. Indijski Su-30MKI prilikom lansiranja rakete vazduh-zemlja H-29T. Nova unapređena verzija koja je još uvek nezvanićno označena kao Su-30SMD će osim motora AL-41F-1S (izdelije 117S) sa aviona Su-35S, moguće i radara N035 Irbis sa istog aviona, dobiti i novo naoružanje. Spominje se laserski vođena bomba KAB-250LG a za očekivati je i da će biti ponuđene i potpuno nova modularna raketa vazduh-zemlja tipa H-38M sa laserskim vođenjem (H-38ML), aktivno radarskim vođenjem (H-38MA), termovizijskim vođenjem (H-38MT) i inercijalno/satelitskim vođenjem (H-38MK). Masa rakete je 250 kg a domet je do 40 km. Takođe u naoružanje bi mogla biti uvrštena i protivradarska raketa H-58UŠ kao, krstareća raketa H-59M2 dometa 285 km, GPS vođene bombe KAB-500S i nove K08B (UPAB-500B) i K029B (UPAB-1500B) kao i planirajuće bombe PBK-500U “Drelj“. Za očekivati je da se prvi put izvrši integracija i ruskog nišansko-navigacijskog kontejnera što je bio jedan od ozbiljnih neodstataka aviona Su-30 što je prinudilo neke strane države da integrišu izraelske i francuske kontejnere. To će najverovatnije biti kontejner tipa T220 koji je već integrisan na MiG-35 a u toku je ispitivanje i na avionu Su-35. Na taj način Su-30SMD bi mogao nositi i laserski vođene bombe KAB-500L i KAB-1500L (LG-F, LG-OD, LG-Pr). Živojin BANKOVIĆ

Ministarstvo odbrane Slovačke objavilo je juče da su Savet za bezbednost i vlada te zemlje doneli zvaničnu odluku da se od Sjedinjenih Američkih Država nabavi 14 višenamenskih borbenih aviona F-16 u varijanti Block 70 (ili 72). U konkurenciji za zamenu sovjetskih lovaca MiG-29 bila su samo dva kandidata, američki F-16 i švedski Gripen koji je dugo vremena smatran za favorita. Ipak slovački ministar odbrane Peter Gajdoš izjavio je juče da je na osnovu detaljnih analiza osobina i korišćenja oba tipa aviona do 2040. godine, izabrano najbolje rešenje, i da su to najsavremeniji avioni koji, što se tiče cene, kvaliteta i mogućnosti, nemaju konkurenciju. Kako se navodi u saopštenju ministarstva, američka ponuda je bila povoljnija po svim parametrima a jedan od glavnih razloga ovakvog odabira je to i što je ugovor sa američkom vladom spreman za potpisivanje dok bi se sa švedskom stranom morali voditi dalji pregovori ali tek nakon što vlada donese odluku o nabavci. Takođe u slovačkom Ministarstvu odbrane se tvrdi da je kojim slučajem izabran Gripen, da bi se deo potrebne opreme morao nabaviti od treće strane što bi uticalo na to da dođe do odlaganja isporuke aviona iako je SAAB naveo znatno kraće vreme za isporuku prvog i poslednjeg primerka nego što je to slučaj kod Lokid Martina. Mora se naglasiti i da je američka strana imala još par prednosti u odnosu na Šveđane. Prvo vođeni su direktni pregovori sa američkom vladom dok je, u skladu sa pravilima poslovanja u Švedskoj, pregovarano sa predstavnicima kompanije SAAB. Dakle sve što je Slovacima ponuđeno i garantovano, došlo je iz SAAB-a a ne od švedske vlade. Tako je ova firma ponudila formiranje logističkog centra za srednju Evropu za održavanje 100 Gripena uz stvaranje 500 novih radnih mesta. Sa druge strane američka vlada je garantovala da će slovačka industrija biti uključena u pružanju logističkih usluga a zna se da oko moguće buduće saradnje trenutno traju pregovori između remontnog zavoda LOTN (Letecké opravovne Trenčín) i američkog Lokid Martina. Iako će dobiti najmoderniju varijantu F-16, Slovaci se nadaju da bi njihov zavod u budućnosti mogao biti remontni centar za ostale korisnike ovog tipa aviona, pre svega onih koji su ih relativno skoro ili tek nedavno nabavili. Još jedna od prednosti SAD na ovom tenderu je to što je ponuđena najsavremenijavarijanta aviona F-16 koja se može nabaviti a to je Block 70 (ili 72). Prototip ove verzije još uvek ne postoji, ali će Slovačka ipak postati drugi korisnik u svetu, 25. juna ove godine Lokid Martin je objavio da je dobio ugovor vredan 1,12 milijardi dolara za proizvodnju 16 aviona za Bahrein. U odnosu na Block 70/72, Švedska je ponudila Gripene u standardnoj varijanti JAS-39C i D koji su po mnogim taktičko-tehničkim karakteristikama slabiji od najmodernije verzije F-16. Slovačka se, takođe treba istaći, poslednjih godina uglavnom odlučivala za nabavku američkih vojnih vazduhoplova ili letelica u kojima se nalazi veliki procenat američke tehnologije. Tako su kupljeni transportni avioni C-27J ‘’Spartan’’ koga je italijanska Alenia radila u saradnji sa Lokid Martinom, nabavljeni su helikopteri UH-60M ‘’Black Hawk’’ (proizvođač Sikorsky čiji je vlasnik takođe Lokid Martin), za policiju su kupljen helikopteri Bell 429 koje bi trebalo da dobije i vojska a SAD su prošle godine odobrile prodaju 9 primeraka u paketu vrednom 150 miliona dolara. Iako zvanično nije saopštena cena, za sada postoje informacije da će 14 F-16 koštati oko 1,1 milijardu evra, dok se za ceo paket koji obuhvata obuku, zemaljsku i drugu potrebnu opremu, dve godine pružanja logistička podrške kao i naoružanje, spominje cifra od oko 1,589 milijardi evra. Što se tiče roka isporuke, prvi avion bi trebao biti isporučen u roku od 36 meseci a poslednji 48 meseci, u oba slučaja to je vreme od potpisivanja ugovora. Treba napomenuti i da je američki Stejt department još 4. aprila ove godine odobrio Slovačkoj prodaju F-16 Block 70/72 u vrednosti od čak 2,91 milijardu dolara. Paket je osim 14 aviona (bez motora), obuhvatao i 16 motora, 16 AESA radara AN/APG-83, 14 modularnih računara misije, 14 prikazivača na kacigi pilota JHMCS, 30 raketa vazduh-vazduh AIM-120C-7, 100 raketa vazduh-vazduh AIM-9X, 224 setova za laserski vođene bombe GBU-12, 20 za GBU-49, 150 setova za IN+GPS vođene bombe GBU-38 JDAM i 6 nišanskih kontejnera AN/AAQ-33 Sniper.

– Morate da kažete da mi nemamo pilote. Ljudi nam stare. Piloti, oficiri i podoficiri vazduhoplono-tehničke službe se ne podmlađuju. Piloti su stari u proseku između 40 i 43 godine. Naglo kreću u penziju, godišta od ’68 do ’71 sada su najbrojniji deo kadra a prošle i pretprošle godine imali smo 3 i 4 pilota na Akademiji. – Sistem održavanja ali i obuke "baždaren" je na MiG-ovima. Uskoro potreba za novim ruskim ili zapadnim višenamenskim borbenim avionima? / Foto: Neda Mojsilović, Tango Six Vojni analitičar Aleksandar Radić na ovaj način „oglašava uzbunu“ uz opasku da je vreme da se započne „bitka za ljude“ u RV i PVO. Trend podmlađivanja nacije potreban i u vojnom vazduhoplovstvu? / Foto: Neda Mojsilović, Tango Six Nakon što se prvi radovi na remontu novopridošlih MiG-ova 29 završe (ove nedelje smo mogli da vidimo da su u toku osnovni tehnički radovi) ući ćemo u sagu modernizacije za koju Radić, kao i naš portal među prvima, kaže da ne predstavlja dugoročno rešenje. On je gostujući juče na televiziji N1 rekao da će trenutna kompletirana flota biti raspoloživa do kraja 20-tih godina i da je potrebno da se odluka o izboru novog višenamenskog borbenog aviona donese najkasnije do 2025. godine. Pogledajte Radićevo gostovanje i kažite nam u komentarima šta mislite. Odgovorite i na našu anketu. Petar VOJINOVIĆ

Danas mnogi sa setom gledaju na komunistička vremena u SSSR-u i Jugoslaviji. Školstvo i zdravstvo su ono vreme napredovali kao nikada do tada, vladala je socijalna sigurnost, bilo je mnogo manje kriminala. Ali, crkva je bila progonjena. Odlomak iz knjige Timotija Vera, episkopa Kalista: Oni koji me žele vidjeti, trpjet će nevolje i očaj. Barnabina poslanica 7, 2 »NAPAD NA NEBO« Od listopada 1917., kad su boljševici preuzeli vlast pa sve do otprilike 1988., kad su ruski kršćani slavili tisućitu obljetnicu, Pravoslavna je crkva u Sovjetskom Savezu bila u opsadnom stanju. U tih je sedamdeset godina žestina proganjanja bila različita, ali je temeljni stav komunističkih vlasti uvijek bio isti: u svim svojim oblicima religijsko je vjerovanje pogrešno i treba ga suzbiti i iskorijeniti. Prema Staljinovim riječima: »Partija prema religiji ne smije biti neutralna. Ona se mora boriti protiv vjerskih predrasuda.«[1] Kako bismo shvatili stvarnu snagu tih riječi, treba se prisjetiti da komunistička partija sovjetskoga tipa u svojim namjerama i po svojoj svrsi znači isto što i država. Pravoslavni vjernici kao i drugi kršćani našli su se dakle u situaciji bez presedana u prijašnjoj kršćanskoj povijesti. Rimsko Carstvo, iako je povremeno progonilo kršćane, nipošto nije bilo ateistička država niti je željelo ukinuti vjeru kao takvu. Osmanlije, koji nisu bili kršćani, također su vjerovali u jednoga Boga i, kao što se pokazalo, bili su prilično snošljivi prema Crkvi. Sovjetski je komunizam, međutim, u skladu s temeljnim načelima, u svom ateizmu bio agresivan i borben. Nije bio zadovoljan samo mirnim odvajanjem Crkve i države, već je se služio svim izravnim i neizravnim sredstvima kako bi zatro svaki oblik organiziranoga crkvenog života i iskorijenio svako religiozno uvjerenje. Odmah nakon dolaska na vlast, boljševici su počeli provoditi svoj program. Zakonodavstvo iz 1918. isključilo je Crkvu iz sudjelovanja u obrazovnom sustavu i konfisciralo je svu crkvenu imovinu. Crkva više nije imala bilo kakva prava; prestala je biti pravnim subjektom. Odredbe sovjetskog ustava postajale su sve strože. Dok je ustav iz 1918. još dopuštao »slobodu vjerske i protuvjerske propagande« (članak 13.), u Zakonu o vjerskim udrugama iz 1929., prijašnja formulacija zamijenjena je sljedećom: »slobodu vjerovanja i protuvjerske propagande«. Razlika je bitna: kršćanima je barem u teoriji bilo dopušteno vjerovanje ali ne i sloboda propagiranja vjere. Na Crkvu se gledalo isključivo kao na kultnu zajednicu. U načelu, bogoslužje je bilo dopušteno – posebno nakon 1943. – i postojalo je nekoliko crkvenih zgrada namijenjenih održavanju bogoslužja. Nakon 1943., Crkvi je bilo dopušteno i organizirati nekoliko ustanova za školovanje svećenika kao i ograničena izdavačka djelatnost. Ali ništa izvan toga praktično nije bilo moguće. Drugim riječima, biskupi i svećenstvo se nisu mogli baviti humanitarnim ili društvenim radom. Posjeti bolesnicima bili su strogo ograničeni i time je bilo potpuno onemogućeno pastoralno djelovanje u zatvorima, bolnicama i psihijatrijskim klinikama. Parosi nisu smjeli organizirati grupe za rad s mladeži niti kružoke za učenje, predavati katekizam ili djecu podučavati vjerskom nauku. Jedina poduka koju je pastva mogla dobiti bila je putem propovijedi u okviru bogoslužja. (Često su svećenici to znali dobro iskoristiti. Sjećam se da sam sedamdesetih godina posjetio nekoliko liturgijskih slavlja na kojima je bilo održano i po četiri-pet propovijedi; pastva je u zanosu slušala i na kraju propovjedniku zahvaljivala srdačnim usklicima, što nikad nisam doživio za vrijeme propovijedi na Zapadu!). Svećenstvu nije bilo dopušteno osnivanje knjižnica; u crkvi su se smjele držati samo bogoslužne knjige. Nisu imali brošura koje bi dijelili vjernicima niti drugi osnovni informativni materijal, čak je i Sveto pismo bilo vrlo rijetka knjiga koja se na crnom tržištu kupovala po fantastično visokim cijenama. Najgore od svega bilo je što je svaki pripadnik svećeničkog reda, od biskupa do župnika, morao tražiti od države dopuštenje za vršenje službe, a i onda je bio nadziran od tajne policije koja je bila neumoljiva i bilježila svaku izgovorenu riječ za vrijeme propovijedi. Po čitav dan budni su neprijateljski pogledi pratili tko dolazi u crkvu, radi krštenja ili vjenčanja, na ispovijed, ili zbog privatnog razgovora. Totalitarna komunistička država primjenjivala je sve vrste protuvjerske propagande, a Crkva nije imala pravo na odgovor. U prvom redu bio je to ateistički odgoj koji je sustavno provođen u svim školama. Nastavnici su npr. dobivali ovakve upute: Sovjetski nastavnik treba se ravnati prema načelu partijskoga znanstvenog duha; mora biti ne samo bezvjerac već i aktivan propagandist kojega vodi ideja borbenog proleterskog ateizma. Vješto i mirno, taktično i uporno, sovjetski nastavnik dužan je raskrinkavati vjerske predrasude i prevladavati ih, jednako u školskim aktivnostima i izvan škole, u svakome času, iz dana u dan.[2] Izvan škole, široku protuvjersku kampanju vodila je Liga borbenih ateista koju je 1942. zamijenilo nešto manje agresivno Svesavezno društvo za širenje znanstvenog i političkog znanja: među mladim ljudima ateizam je aktivno propagirala Liga mladih komunista. Muzeji religije i ateizma često su otvarani u prijašnjim crkvama kao što je kazanska katedrala u Sankt Peterburgu. Dvadesetih godina, ulicama su se znale kretati, posebno o Uskrsu i Božiću, organizirane grube i agresivne povorke. Evo kako je to opisao jedan svjedok očevidac: Na tihim ulicama nikakvih prosvjeda nije bilo – godine strahovlade postigle su svoj cilj – i gotovo je svaki prolaznik nastojao šmugnuti u sporednu ulicu, kad bi naišla neka takva šokantna povorka. Osobno mogu posvjedočiti da narod za moskovski karneval nije pokazao ni trunke oduševljenja. Povorka se kretala praznim ulicama, pokušavajući ljude nasmijati ili izazvati, ali se suočila s tupom šutnjom slučajnih očevidaca.[3] Dvadesetih i tridesetih godina nisu samo crkve masovno zatvarane nego su i mnogi biskupi, svećenici, monasi, monahinje i laici bili poslani u zatvore i sabirne logore. Jednostavno nema načina izračunati koliko je zapravo umrlo žrtava od lošeg postupanja. Nikita Struve načinio je popis imena od 130 biskupa-mučenika, ali ga i on sam drži »privremenim i nepotpunim«.[4] Ukupan broj svećenika-mučenika mogao bi u konačnici biti i do nekoliko desetina tisuća. Dakako da pod Staljinovim režimom nisu patili samo vjernici, no oni su ipak trpjeli više od većine drugih. Čak ni u doba najžešćih progona kršćana u Rimskom Carstvu, nije se dogodilo išta što bi brojem bilo usporedivo. Pod komunističkom vlašću ispunile su se prije tristo godina izgovorene riječi protopopa Avakuma: »Sotona je od Boga odvojio našu svijetlu Rusiju kako bi je zakrvavio krvlju mučenika.«[5] Kakve su posljedice na samu Crkvu imale komunistička propaganda i progoni? Na mnogim mjestima došlo je do zapanjujućeg oživljavanja duhovnog života. Istinski pravoslavni vjernici, oslobođeni svjetovnih natruha i tereta neiskrenih članova (koji su se samo društvenog probitka radi prilagođivali prilikama), zbili su redove – kao ognjem pročišćeni – te junački i smjerno odolijevali. Jedan ruski emigrant je zapisao: »Gdjegod je vjera stavljena na kušnju, obilno je šiknula milost Božja i zbila su se najdivnija čuda: ikone su se same od sebe obnavljale pred očima zadivljenih gledatelja; crkvene kupole odavale su svjetlost koja nije bila od ovoga svijeta... Pa ipak je to jedva i primijećeno. Svijetle strane zbivanja u Rusiji gotovo da nisu zanimale ostatak čovječanstva... Oni koji su slijepi za svjetlo Kristova uskrsnuća uvijek će tako prosuđivati onoga koji je razapet na križu i pokopan.«[6] Nije čudno što je u doba progona tako mnogo ljudi napustilo Crkvu jer se to već događalo i događat će se ponovno. Mnogo više iznenađuje činjenica što joj je tako mnogo ljudi ostalo vjerno. »CARU CAREVO«: GDJE PODVUĆI CRTU? U razdobljima vjerskih progona sasvim su očita načela po kojima se ti progoni poduzimaju, ali nije uvijek sasvim jasan put koji bi vjernici trebali slijediti. Kako daleko smiju biskupi, svećenici i laici ići u suradnji s režimom koji za neskriveni cilj ima odbacivanje vjere? Ruski pravoslavni kršćani su na to pitanje, u razdoblju od 1917. do 1988., odgovorili na mnogo različitih načina. Ljudi sa Zapada, koji takve progone nisu doživjeli, morali bi biti vrlo oprezni kad donose moralne sudove o postupcima ljudi koji su tada živjeli u Rusiji. Odnose između Crkve i države u Sovjetskom Savezu možemo podijeliti u pet razdoblja: · 1917.–1925.: patrijarh Tihon bori se za očuvanje slobode Crkve; · 1925.–1943.: metropolit Sergije traži modus vivendi; · 1943.–1959.: Staljin dopušta obnovu crkvenog života; · 1959.–1964.: Hruščov ponovno progoni; · 1964.–1988.: gušenje disidentskih pokreta. 1. 1917.–1925. U početku moskovski patrijarh Tihon zauzima beskompromisan stav prema boljševicima. 1. veljače 1918. proklinje i izopćuje one koje je nazvao »otvorenim ili prikrivenim Kristovim neprijateljima« te »bezbožnim vladarima tame našega doba«. Bačenu anatemu potvrdio je Sveruski sabor koji je tada zasjedao u Moskvi i ona nikada poslije nije bila povučena. Iste godine umorstvo Nikolaja II. patrijarh javno naziva gnusnim zločinom i kaže: »Tko god ne osudi taj zločin, bit će kriv za prolivenu krv«. Upravo kad su se spremali proslaviti prvu godišnjicu Oktobarske revolucije, Tihon je pozvao komuniste da odustanu od proganjanja i ubijanja nevinih ljudi. U to doba nitko osim njega nije imao hrabrosti javno dignuti glas za pravicu i za ljudska prava. Tihon je istodobno izbjegavao postrojiti se uz bilo koju političku stranu pa je odbio poslati blagoslov i bjelogardijskom vodi na Krimu, generalu Denikinu. Prirodno je da su komunisti bili nezadovoljni Tihonom i da su odlučili slomiti njegov otpor. Od svibnja 1922. do lipnja 1923. držali su ga u zatvoru i za to vrijem na njega su provodili pritisak da crkvenu vlast preda skupini oženjenog svećenstva koja je bez njegova znanja surađivala s komunističkom vlašću. Grupa se prozvala »obnovljenom« ili »Živom crkvom« koja je počela provoditi intenzivan program crkvenih reformi, uključujući i ženidbu biskupa (episkopa).[7] Iako su mnoge od tih reformi bile opravdane, svećenici o kojima je riječ su se od samog početka kompromitirali suradnjom s ateističkim vlastima. Čim je shvatio pravo obilježje tog pokreta, Tihon je s njima prekinuo svaku vezu. Unatoč početnim uspjesima, pokret je uskoro izgubio podršku vjernika, pa se ni komunisti više nisu zanimali za njega. Nakon 1926., »živa Crkva« i njezini izdanci izgubili su značenje i potpuno su iščezli tokom drugoga svjetskog rata. Tako je prvi pokušaj boljševika da Crkvu podrede sebi završio neuspjehom. Ne znamo kakvim je pritiscima Tihon bio podvrgnut u zatvoru ali znamo da je nakon izlaska govorio pomirljivije nego 1917.–1918. godine. To je vidljivo iz njegova Priznanja, objavljenog kratko vrijeme nakon izlaska iz zatvora 1923. i njegove Oporuke koju je potpisao na dan smrti (taj potpis neki smatraju spornim). Međutim, i dalje je nastojao zadržati neutralan apolitičan stav kako bi očuvao unutarnju slobodu Crkve, kao što je uostalom i kazao 1923.: Ruska pravoslavna crkva je apolitična pa stoga ne želi biti ni bijela niti crvena; ona mora biti i ostati jedinstvena univerzalna apostolska Crkva i svi pokušaji da se Crkva uvuče u politiku, s koje god strane dolazili, moraju biti odlučno odbačeni i osuđeni. Sv. Tihon umro je iznenada pod zagonetnim okolnostima. Bio je stvarni stradalnik za vjeru, a možda je bio i pravi mučenik. 2. 1925.–1943. Tihon je shvaćao da se nakon njegove smrti neće moći održati sabor, kao što je bio slučaj 1917., i slobodno izabrati patrijarha. Stoga je sam odredio nasljednike, imenovavši tri »čuvara trona« (locum tenentes): metropolite Ćirila, Agatangela i Petra. U vrijeme Tihonove smrti prva dvojica već su se nalazila u zatvoru pa je u travnju 1925. locum tenens patrijaršije postao krutitski metropolit Petar. U prosincu 1925. Petar je uhapšen i prognan u Sibir gdje je ostao sve do smrti 1936. godine. Nakon Petrova uhićenja, vodeće mjesto preuzeo je (stragorodski) Sergije (1867.–1944.), metropolit Nižnji Novgoroda s neobičnim naslovom »zamjenik« locum tenens-a. Sergije je 1922. pripadao pokretu »žive Crkve«, ali je 1924. priznao Tihona koji ga je vratio na prijašnji položaj. Sergije se u početku trudio nastaviti politiku koju je posljednjih godina Tihon vodio u Patrijaršiji. U svojoj objavi od 10. lipnja 1926. naglasio je da Crkva poštuje zakone Sovjetskog Saveza, ali je također kazao da se od biskupa ne može tražiti da u bilo kojemu smislu dokazuju svoju odanost. Zapisao je: »Ne možemo se prihvatiti obveze nadziranja političkog opredjeljenja naših vjernika.« Bio je to zapravo zahtjev za potpunim odvajanjem Crkve od države; odbivši pristati na mogućnost da Crkva postane povjerenik sovjetske politike, Sergije je zapravo želio odmaknuti Crkvu od države. U istoj deklaraciji također je otvoreno progovorio o nepomirljivosti i »suprotnostima« između kršćanstva i komunizma: »Daleko od toga da obećavamo pomiriti se s nepomirljivim i da obećavamo svoju vjeru prilagoditi komunizmu: mi ćemo ostati na istim vjerskim stajalištima koja imamo sada, a to znači da ćemo i nadalje biti pripadnici tradicionalne crkve«. Međutim, godine 1927. koja je u Rusiji bila presudna za odnose između Crkve i države – Sergije je promijenio mišljenje. Razdoblje od prosinca 1926. do ožujka 1927. proveo je u zatvoru i, kao u Tihonovu slučaju, ne znamo kojim je pritiscima bio izložen za vrijeme tamnovanja. Nakon puštanja iz zatvora, 29. srpnja 1927., objavio je deklaraciju koja se znatno razlikuje od one objavljene godinu dana prije. Ovaj put ništa nije rekao o »suprotnostima« između kršćanstva i komunizma; također se više nije zalagao za razdvajanje Crkve i države, naprotiv, povezao ih je što je jače mogao: Želimo biti pravoslavni i istodobno priznavati Sovjetski Savez kao našu građansku domovinu čije radosti i uspjesi su i naše radosti i uspjesi, čiji su promašaji i naši promašaji. Svaki udarac Savezu... napad je i na nas. Godine 1926. Sergije je odbio nadzirati politička usmjerenja svojih vjernika, a sada je i od inozemnog svećenstva zahtijevao »pismeno obećanje o potpunoj odanosti sovjetskoj vladi«.[8] Ta deklaracija iz 1927. godine prouzročila je mnogo jada pravoslavnim vjernicima u Rusiji i izvan nje. Činilo se da je Sergije kompromitirao Crkvu kako to Tihon nikada nije učinio. Poistovjetivši Crkvu s državom koja je nastojala odbaciti svaku vjeru, pokušao je izvesti upravo ono što je 1926. odbio učiniti – pomiriti nepomirljivo. Pobjeda ateizma bila bi radost i silan uspjeh sovjetske države; bi li to bila radost i uspjeh Crkve? Raspadom Lige borbenih ateista bio bi zadan udarac komunističkoj vlasti, ali to ne bi bio i udarac Crkvi. Kako se od ruskog svećenstva u inozemstvu moglo tražiti da stavi svoj potpis na obećanje o potpunoj odanosti sovjetskoj vladi kad su mnogi od njih tada bili državljani neke druge zemlje? Nije čudo da je metropolit Antonije, poglavar Karlovačkog sinoda (predstavnik ruskih biskupa u inozemstvu)[9], u odgovoru Sergiju citirao Drugu poslanicu Korinćanima (2 Kor 6, 14, 15): »Može li se svjetlost pomiriti s tamom? Može li se Krist suglasiti s Belijalom ili vjernik s nevjernikom?« I nastavio: »Crkva ne može blagosloviti antikršćansku, a još manje ateističku politiku.« Upravo je Sergijeva deklaracije iz 1927. dovela do definitivnog rascjepa između Karlovačkog sinoda i crkvenih vlasti u Moskvi. Otad će Sinod u izgnanstvu osuđivati »sergijanizam«, to jest kapitulaciju Crkve pred ateističkom vlašću. Pariški metropolit Eulogije, egzarh za Zapadnu Europu, najprije se želio prilagoditi Sergijevu zahtjevu, ali se i on od 1930. nadalje uvjerio da nije moguće održavati izravnu vezu s Moskovskom crkvom. Sergijeva politika izazvala je i diljem Rusije negodovanje. Mnogi su se prisjetili da je nekad bio privrženik žive crkve te su držali da i nadalje – u donekle izmijenjenu obliku – vodi istu politiku suradnje. Komunisti u prvom pokušaju nisu uspjeli preuzeti Crkvu s pomoću reformističkog pokreta a sada su, činilo se, u tome napokon uspjeli, uz Sergijevu pomoć. Da je 1927. godine sazvao sabor – što u onim uvjetima nije bilo moguće – Sergija vjerojatno ne bi podržala većina. Kolale su glasine da se čak i patrijarhov locum tenens, metropolit Petar, protivio deklaraciji, ali danas je to zasigurno teško ustvrditi. Međutim sigurno je da se petrogradski metropolit Josif zajedno s grupom viših hijerarha snažno odupro Sergijevoj politici i da je raskinuo svaku vezu s njime. Premda su Josif i njegovi glavni istomišljenici ubrzo bili uklonjeni sa scene i pomrli po zatvorima, pokret koji su oni pokrenuli nastavio je djelovati u tajnosti. Stvorena je katakombna crkva čiji su biskupi i svećenici djelovali tajno, odvojeni od službene Crkve na čijem se čelu nalazio Sergije. Serpuhovski biskup Maksim (Šišilenko) odigrao je važnu ulogu prilikom utemeljenja te tajne crkve; bio je privatni liječnik patrijarha Tihona i tvrdio kako je Tihonova želja bila da se Crkva povuče u tajnost ako komunistički pritisak postane nepodnošljiv. Katakombna crkva – točnije »katakombni kršćani« jer nije sasvim jasno je li postojala jedinstvena organizacija – preživjela je, iako s ograničenim članstvom, sve do kraja osamdesetih godina. Ponekad su je nazivali »istinskom Pravoslavnom crkvom«. Postojali su i ruski pravoslavni vjernici koji su podržavali metropolita Sergija. Oni su držali da se on iskreno trudio zaštititi Crkvu; da su njegovi potezi »nužni grijeh« te da je u želji da svoje stado spasi od uništenja skrušeno preuzeo na sebe »mučeništvo« laži. I doista, od njega su tražene mnoge laži. U jednom od intervjua sa stranim novinarima otišao je tako daleko da je ustvrdio kako u Sovjetskom Savezu nikad nije bilo vjerskih progona. Mnogima unutar Rusije i izvan nje to je zazvučalo kao okrutno nijekanje stradanja novih ruskih mučenika u ime Krista. Članovi Ruske pravoslavne crkve sve su do danas duboko podijeljeni u ocjeni Sergijevih postupaka. Ustupci koje je učinio 1927., u početku su malo koristili Crkvi. Zatvaranje crkava i likvidiranje svećenstva nastavilo se nesmanjenom žestinom i tokom tridesetih godina. U osvit drugoga svjetskog rata, 1939. godine, izvanjsko ustrojstvo Crkve gotovo je posve bilo uništeno. Samo su četiri biskupa imala dopuštenje za rad, a u cijeloj je Rusiji bilo preostalo svega nekoliko stotina crkava; sve bogoslovne škole i manastiri već su odavna bili zatvoreni. Bilo je to vrlo mračno doba za Rusku crkvu, ali uskoro je došlo do iznenađujućih promjena. Cijelu tu situaciju preobrazit će jedan novi važan događaj – rat. 3. 1943.–1959. Njemačka je napala Rusiju 21. lipnja 1941.; istoga dana, ne čekajući razvoj situacije, metropolit Sergije objavio je pastoralno pismo, pozivajući sve pravoslavne vjernike na ustanak i obranu ugrožene domovine. Od toga časa Moskovska je patrijaršija davala čvrstu podršku ratnim naporima: za crkvene poglavare to nije bila borba za komunizam već borba za domovinu. Istodobno su Nijemci u okupiranim dijelovima zemlje dopustili obnovu vjerskoga života. Obnova je bila neposredna, spontana i snažna. Posvuda po Ukrajini i Bjelorusiji otvarane su crkve; posebno je bila dinamična obnova u pskovskoj eparhiji pod vodstvom mladoga metropolita Sergija Voskresenskog (1899.–1944.).[10] Bilo je posve očito da ni dvadeset godina proganjanja nije uništilo vjeru u narodu. Kako je Staljin bio pod žestokim pritiskom organiziranja obrane u ratu protiv Nijemaca, smatrao je razumnim dati neke ustupke kršćanima pod svojom vlašću. Bilo je jasno da kršćani još uvijek čine znatan dio stanovništva, a Staljinu je – ako je mislio dobiti rat – bila potrebna pomoć svakoga pojedinog Rusa. Iz zahvalnosti za Sergijevu i potporu njegova svećenstva – a vjerojatno i svjestan da ne smije biti manje velikodušan od Nijemaca – popustio je pritisak na Crkvu. Ustupci su u početku bili neznatni, ali 4. rujna 1943. Staljin upućuje poziv Sergiju i još dvojici metropolita i dopušta im izbor novoga patrijarha. Tri dana kasnije skromni sabor devetnaestorice biskupa izabrao je Sergija za patrijarha. Kako je već bio prilično star, sljedeće godine je preminuo, a u veljači 1945. na njegovo mjesto izabran je lenjingradski metropolit Aleksej, koji je od 1927. vrlo odano podržavao Sergija. Dopuštenje da se obnovi Patrijaršija bio je tek prvi korak. U prvim poslijeratnim godinama Staljin je dopustio i veliku obnovu Crkve. Prema podacima Moskovske patrijaršije broj crkava se do 1947. već bio popeo na 20 000; bilo je također 67 manastira, dvije bogoslovne akademije i osam sjemeništa. Situacija je bila sasvim različita od one iz tridesetih godina. Moglo bi se pomisliti da je poslijeratno uskrsnuće crkvenog života posmrtna pobjeda Sergijeve politike iz 1927. Međutim, takav bi zaključak bio pogrešan. Ono što je spasilo Crkvu nije bilo Sergijevo vodstvo već povijesna slučajnost i izbijanje rata, a što je još bitnije: izdržljivost vjere pobožnoga ruskog naroda. No Staljinova je snošljivost imala granice. Crkvi nije bilo dopušteno ništa osim održavanja bogoslužja i školovanja budućih svećenika. I dalje se nije smjela baviti bilo kakvom društvenom djelatnošću, niti raditi s mladeži ili odgajati djecu u vjeri. Sovjetske su vlasti i nadalje Crkvu smatrale neprijateljem kojeg treba napadati cijelom propagandnom artiljerijom, na što Crkva nije imala pravo uzvratiti. Tajna policija upletala se u sve oblike unutarnjeg života Crkve. Zauzvrat se, za tu ograničenu toleranciju, od crkvenih poglavara tražilo da budu »odani« vlastima. To je značilo ne samo da se moraju suzdržavati od kritike sovjetske vlasti već i da moraju aktivno podržavati komunističku politiku u zemlji i inozemstvu. Nijedan zakon protiv vjere nije opozvan pa su vlasti u svakom trenutku mogle, kad god im se to činilo pogodnim, ponovno započeti s progonima. 4. 1959.–1964. Staljin je sve do smrti držao poslijeratni status quo. Posljednjih deset godina njegove vladavine (1945.–1953.) bile su za Rusku crkvu najpovoljnije u čitavom komunističkom razdoblju. Nažalost, Hruščov je 1959. poveo novu ofenzivu protiv Crkve, i to žestinom koja je bila tim čudnija što je na drugim područjima pokazivao tendenciju liberalizacije. Biskupi, svećenici, monasi i monahinje posvuda su bili osuđivani i zatvarani na osnovi izmišljenih kaznenih optužbi; svećenstvo je moralo podnositi velika šikaniranja pa i fizička zlostavljanja. Crkve su masovno zatvarane i njihov je broj bio sveden na 7000, što je činilo tek jednu trećinu prijašnjega broja. Od osam sjemeništa na životu su ostala samo tri, a broj manastira je pao sa 67 na 23. Osobito su velika ograničenja nametnuta u radu s mladima: svećenicima je bilo zabranjivano pričešćivati djecu, a policija u civilu često je znala s crkvenih vrata odvraćati obitelji koje bi s djecom došle na bogoslužje. Zapad nije obraćao pozornost na razmjere tih progona, među ostalim i zato što u Rusiji crkvene vlasti nisu javno prosvjedovale. Kad su na Zapadu istupale na forumima kao što su Svjetski crkveni sabor ili Praška mirovna konferencija, pravile su se da je manje-više sve »normalno« u odnosima Crkve i države. Protuvjerska kampanja naglo je prestala kad je Hruščov uklonjen s položaja, ali Crkvi nisu nadoknađeni pretrpljeni gubici. 5. 1964.–1988. Što se tiče službenih odnosa između Crkve i države, to je razdoblje formalnoga mira. Država je i dalje preko KGB-a ili na druge načine nadzirala Crkvu; čelni ljudi Moskovske patrijaršije nastavili su s djelovanjem što su bolje mogli unutar suženih granica koje su im nametnule komunističke vlasti. Da je crkveno vodstvo bilo dinamičnije i glasnije – kao što su to bili mnogi istaknuti ruski baptisti toga doba – Crkva je možda mogla dobiti veće ustupke. Zar je doista crkvena hijerarhija morala biti tako dosljedno podložna? Upravo ta pitanja su krajem šezdesetih i sedamdesetih godina sve glasnije postavljali ne samo zapadni promatrači već i pravoslavni kršćani u samome Sovjetskom Savezu. Upravo to je najveći problem tzv. petoga razdoblja u odnosima Crkve i države za vrijeme vlasti komunističke partije. No, ako je vodstvo i bilo tiho, to nisu bili drugi. Unutar Pravoslavne crkve nastao je disidentski pokret u Rusiji koji je javno prosvjedovao protiv miješanja države u unutarnje stvari Crkve. Patrijarh i Sveti sinod nisu podržali prosvjednike, naprotiv, pa ipak je njihov broj sve više rastao. Među pravoslavnim disidentima najistaknutija ličnost bio je Anatolij Krasnov-Levitin, koji je od početka 1958. objavio niz samizdat[11] tekstova u kojima je opisao brojne vjerske progone i stradanja vjernika. Slične tekstove pisao je i laik Boris Talantov koji je umro u radnom logoru. Međutim, najutjecajniji dokument vjerskoga disidentskog pokreta bilo je otvoreno pismo koje su patrijarhu Alekseju u studenom 1965. uputili moskovski svećenici otac Nikolaj Ešliman i otac Gleb Jakunjin. Oni su na podroban način opisali sve represivne poteze komunističkih vlasti protiv Crkve i upozorili na nedostatak otpora, čak na očitu suradnju crkvenih vlasti s državom. Pokušali su potaknuti patrijarha Alekseja na djelovanje, da napokon poduzme korake: »Napaćena Crkva obraća Vam se s nadom. Vlast i moć dana je Vama u ruke. Kao patrijarh posjedujete snagu da samo jednom riječju stanete na kraj bezakonju! Učinite to!«[12] Žalosno je, ali predvidivo, da je sve završilo patrijarhovom odlukom o suspenziji dvojice svećenika. No, pismo je djelovalo poput katalizatora i nadahnulo mnoge vjernike da izraze svoje dugo potiskivane osjećaje. Crkva se napokon počela oslobađati igre zaobilaženja problema, kao i konflikata i poluistina koji su je gušili. Među onima kojima je primjer oca Gleba i oca Nikolaja dao snage bio je romanopisac Aleksandar Solženjicin koji je 1972. napisao snažno »Korizmeno pismo«, uputivši ga patrijarhu Pimenu (1910.–1990.), Aleksejevu nasljedniku; u njemu je istaknuta sva tragika i ironija onodobnoga stradanja Crkve: Kojim je razlozima moguće uvjeriti sebe da je planirano uništenje duha i tijela Crkve pod vodstvom ateista najbolji način da se ona sačuva! Sačuva za koga? Svakako ne za Krista. Kojim sredstvima da se sačuva? Neiskrenošću? Ali ako je tome tako, čijim će se rukama slaviti sveti sakramenti? Njegovo osobno rješenje za probleme Crkve nalazi se u riječi »žrtva«: »Iako lišena svake materijalne moći, Crkva pobjeđuje putem žrtvu.«[13] Godine 1976. osnovano je Kršćansko povjerenstvo za obranu prava vjernika, s ciljem da pomogne svima, pravoslavnim i nepravoslavnim vjernicima. Povjerenstvo je utemeljeno u suradnji s Helsinškim odborom za ljudska prava, institucijom koja se bavi kršenjem ljudskih prava općenito. Shvaćajući da je sloboda nedjeljiva, kršćanski disidenti nastojali su konstruktivno surađivati sa širim disidentskim pokretom. Protiv vjerskog ugnjetavanja borilo se i Kršćansko sjemenište, neformalna studijska skupina za mlade ruske pravoslavne intelektualce koju je 1974. utemeljio Aleksandar Ogorodnjikov; nakon Ogorodnjikova uhićenja, na njezino čelo stao je Lav Regelson. I ruski feministički pokret koji je započeo djelovati u Lenjingradu 1979., uključio je neke pravoslavne vjernike kao što je bila Tatjana Goričeva. Nakon 1976., komunističke vlasti bile su sve strože prema disidentskom pokretu, tako da je do 1980. većina pravoslavnih članova bila ušutkana. Jedni su poslani u radne logore i u progonstvo, a druge je KGB na različite načine uspio diskreditirati. Opća perspektiva nije davala mnogo nade. Više od deset godina javnih prosvjeda u osnovi nije promijenilo odnose između Crkve i države. Crkva se nije uspjela osloboditi komunističkog upletanja, a nije bilo vjerojatno da će to postići u neposrednoj budućnosti. Prema riječima vodstva Moskovske patrijaršije, stanje je bilo – »redovito«. A onda, suprotno svakom očekivanju, došlo je do iznenadnih i temeljnih promjena. Komunistički režim koji se sedam desetljeća činio svemoćnim, urušio se kao kula od karata. MUKOTRPNA OBNOVA Jedanaesti ožujka 1985. Mihail Gorbačov izabran je za generalnog sekretara Komunističke partije Sovjetskog Saveza. Sedam godina kasnije, početkom 1992., Gorbačov više nije bio na vlasti, a Sovjetski Savez je prestao postojati. Kao rezultat mjera glasnosti (»otvorenosti«) i perestrojke (»prestrojavanja«) koje je on započeo provoditi, Ruska je crkva oslobođena od svih ugnjetavanja koja su od 1917. sakatila njezin život. Iako nije ponovno stekla povlašteni položaj kakav je uživala pod carističkim režimom, Crkva je u osnovi bila slobodna. To »u osnovi« treba uvijek dodati jer je i nadalje bilo slučajeva da na lokalnoj razini vladini službenici postavljaju prepreke kao i zastrašivanja od strane KGB-a. Uostalom, većina onih koji su radili za komunističku partiju, osobito u njezinim srednjim i nižim redovima, još uvijek su bili u službi. Vuk dlaku mijenja ali ćud nikada. Najvažnija promjena međutim zbila se na zakonodavnom planu. U razdoblju od 1990. do 1992. u gotovo svim dijelovima nekadašnjega Sovjetskog Saveza stupili su na snagu novi propisi kojima je ukinut Zakon o vjerskim udrugama, koji je bio donesen još 1929. Sada je prvi put došlo do istinskog odvajanja Crkve i države. Država više neće poticati ateizam. Pravoslavna je crkva (a uz nju i druge Crkve) pravni subjekt i ima pravo na imovinu, uz neka ograničenja u pogledu otvaranja novih crkava, jer dozvolu i dalje mora tražiti od civilnih vlasti. Crkva je sada slobodna organizirati socijalni i humanitarni rad i dopušteno joj je držati bogoslužje u bolnicama i zatvorima. Također je dobila dopuštenje za misionarsku djelatnost, kao i za organiziranje grupa za mladež i okupljanje radi proučavanja Svetog pisma. Crkva je ponovno mogla objavljivati vjersku literaturu i djecu podučavati vjeronauku; vjerski nauk se kao školski predmet može predavati i u državnim školama. Zakoni su međutim bezvrijedni ako ostanu mrtvo slovo na papiru i ako se ne provode u praksi. Crkvi je već od 1988. bila dopuštena većina tih djelatnosti, a sada je to uređeno i zakonom. Od 1989. do 1992. Ruska crkva je dakle mogla ponovno izgrađivati većinu onoga što joj je zakonom bilo odobreno. Tablica na 130. stranici pokazuje promjenjivost sudbine koja je pratila Crkvu tokom sedam desetljeća: od gotovo potpunog uništenja uoči drugoga svjetskog rata, preko obnove u poratnom razdoblju, potom teških gubitaka (posebno zbog progona između 1959. i 1964.) i konačno do iznenadne obnove koja je uslijedila nakon 1988. (primijetit ćete da je i danas manje svećenika nego 1947.). Između 1989. i 1992. u prosjeku je otvarano 30 crkava na tjedan; država je vratila mnoge povijesne manastire, a znatno su proširene i obrazovne ustanove za buduće svećenike. Ipak, bilo bi pogrešno ustvrditi kako je sve u redu danas. Političke i gospodarske prilike posljednjih godina u čitavom prostoru bivšega Sovjetskog Saveza vrlo su nestabilne, a budućnost je nesigurna. Pred Crkvom stoje golemi problemi. Stanje crkvenih zgrada i manastira koje sada država vraća prilično je bijedno, a troškovi njihova obnavljanja iscrpljuju Crkvu do krajnjih granica. Po svemu sudeći, središnja uprava Patrijaršije potpuno je bez sredstava; lokalni vjernici pomažu donacijama uz velike osobne žrtve, ali vrlo malo se može postići u situaciji privredne krize u Rusiji. Osnivanje novih parohija golem je teret za postojeće svećenstvo; svećenici su i prije 1988. bili pretjerano opterećeni, a pogotovo ih je sada premalo da bi mogli udovoljiti svim zahtjevima. U neposrednoj budućnosti trebat će najmanje 7000 svećenika. Također su redovite pritužbe na nastavni program u bogoslovnim školama koji je uskogrudan i zastario i obrazovno ne priprema svećenstvo za korjenito novu situaciju koja ih očekuje na terenu. Osim toga, vjerska literatura je također oskudna i nedostatna, unatoč velikoj pomoći sa Zapada. Crkva je sedamdeset godina bila isključena iz društvenog života i humanitarnog djelovanja pa crkvene vlasti, iako im se posvuda otvaraju vrata (državne bolnice i starački domovi žude za dobrovoljcima iz vjerničkih redova), zapravo nemaju nikakva praktičnog iskustva u tom području. Crkva nema iskustva niti s organiziranjem rada s mladima niti s vjerskom podukom djece. Mora početi od početka. I to nije sve. Crkva se suočava i s manje opipljivim ali ipak ozbiljnim problemima sada pluralističkoga društva. Rusko pravoslavlje je u doba komunističke vlasti na neki paradoksalan način ipak donekle bilo pod egidom »državne Crkve« koju su vlasti, iako su je progonile, istodobno i štitile. Sada to više nije tako. Rimokatolicima i protestantima u Rusiji je također dopušteno misionarsko djelovanje. Pravoslavni to doživljavanju kao zadiranje u njihovo područje, a nemaju pravo zaustavljati ga. Svakovrsni vjerski i pseudovjerski pokreti – Hare Krišna, okultizam, čak i otvoreno sotonski kultovi – nude svoju verziju duhovog puta zbunjenoj ruskoj javnosti koja žudi za spoznavanjem smisla života, a ne zna kamo bi se okrenula. Ukratko, rusko se pravoslavlje postkomunističkoga doba mora sa svih strana suočavati s takmacima. Ustanove Ruske pravoslavne crkve 1914. 1939. 1947. 1988. 1996. crkve 54174 nekoliko stotina ?20000 oko 7000 više od 17000 svećenici i đakoni 51105 nekoliko stotina ?30000 oko 7000 oko 13000 manastiri (muški i ženski) 1025 nijedan 67 21 337 monasi i monahinje 94629 ? ?10000 1190 ? bogoslovne akademije 4 nijedna 2 2 3 sjemeništa 57 nijedan 8 3 pred-bogoslovne škole 185 zabranjene zabranjene zabranjene oko 50 studenti ? nijedan ? 2000 ? parohijske škole 37528 – – – – starački domovi 1113 zabranjeni zabranjeni zabranjeni brzo se umnožavaju bolnice 291 parohijske knjižnice 34 497 Postoje i drugi razlozi za uznemirenost. Organizacija KGB-a ostala je više-manje nepromijenjena, a mnogi njezini elementi neprijateljski su raspoloženi prema religiji. Vjeruje se da je upravo tajna policija potaknula brutalno umorstvo oca Aleksandra Mena (1935.–1990.). Postoje zlokobni elementi i u samoj Crkvi. Snažno nacionalistički orijentirana organizacija Pamjat (Sjećanje) u kojoj su aktivni i neki svećenici, više-manje otvoreno je antisemitska. Antisemitizam ima podršku i u velikom dijelu javnosti, unatoč tome što su ga osudili glavni biskupi. Nažalost, to se odnosi i na neke druge Pravoslavne crkve. Kako će se dugo sadašnja hijerarhija morati nositi s tim problemima? Njezin moralni autoritet donekle je oslabio. Nakon otvaranja KGB-ovih dosjea 1992., mnogi su laici bili zaprepašteni otkrićem u kojoj je mjeri postojalo suglasje između biskupa i tajne policije u doba komunizma. Među laicima postoji i jak osjećaj da se biskupi, školovani u doba komunizma kad je njihova parohijska djelatnost bila strogo nadzirana, ne snalaze u novonastaloj situaciji, da su često isuviše pasivni i da im nedostaje promišljenosti i mašte da iskoriste prilike koje im se pružaju. To se ne odnosi na vodeće hijerarhe kao što su metropolit Ćiril Smolenski i arhiepiskop Krizostom Irkutski. Mišljenja se razilaze i kad je riječ o navodnoj suradnji aktualnog patrijarha Alekseja (izabran 1990.) s komunističkim vlastima, ali u cjelini se drži da je pokazao čvrstinu i samostalnost dok je bio biskup u sovjetskoj državi. Pod njegovim je vodstvom episkopat prvi put 1992. kanonizirao nove mučenike koji su stradali pod komunizmom. To je korak od velikoga duhovnog značenja za rusko pravoslavlje. Posebice treba istaknuti tri kanonizirana sveca: šurjakinju ruskoga cara Nikole II., veliku kneginju Jelisavetu, koja se zamonašila nakon što su joj 1905. teroristi ubili muža, a koja je i sama stradala 1918. od boljševičke ruke; zatim metropolita Vladimira Kijevskog koji je ubijen 1918. i metropolita Benjamina (Venijamin) Petrogradskog koji je strijeljan nakon montiranog suđenja 1922. godine. Osobito mučan problem za rusko pravoslavlje bilo je oživljavanje katoličanstva istočnog obreda. Ukrajinska grčko-katolička crkva utemeljena 1596. godine Brestlitovskom[14] unijom, uključena je u Rusku pravoslavnu crkvu i prestala je postojati; brojila je oko 3 500 000 vjernika. Premda je bilo ukrajinskih katolika koji su se dragovoljno ponovno uključili u pravoslavlje, nema nikakve sumnje da je većina njih željela nastaviti živjeti u uniji s papinstvom. Nijedan ukrajinski biskup nije se izjasnio u prilog povratka; svi su bili uhapšeni i većina je umrla u zatvoru ili u izgnanstvu. Zbog izravne prisile i teroriziranja od strane policije, mnogi su svećenici i laici prividno pristali uz Pravoslavnu crkvu, ali su u svojim uvjerenjima ostali katolici; neki drugi su se odlučili za tajno djelovanje. Hijerarsi Moskovske patrijaršije, koji su zatvarali oči dok su Staljin i ateističke vlasti progonili njihovu kršćansku braću, stavljeni su u nezavidnu i lažnu situaciju. Osnovno načelo kršćana je nepristajanje uz nasilje nad savješću drugih kršćana. A sudbina je grkokatolika nakon drugoga svjetskog rata možda najmračnije poglavlje u povijesti kolaboracije Moskovske patrijaršije s komunistima. Istočni katolicizam ipak nije istrijebljen, premda je potisnut u tajnost. Jedan od rezultata Gorbačovljeve glasnosti bilo je ponovno ozakonjenje Ukrajinske grkokatoličke crkve koncem 1989. godine. Već je 1987. postalo prilično jasno da će grkokatolici ponovno izaći iz katakomba i zatražiti crkve koje su bile u njihovu vlasništvu, a sada su u rukama Pravoslavne crkve. Da je Moskovska patrijaršija preuzela inicijativu i predložila mirnu raspravu u traženju rješenja, stekla bi time velik moralni autoritet i poslije bi bilo izbjegnuto mnogo gorčine. Nažalost, ni do kakve slične inicijative nije došlo. Najprije 1987., a potom i 1988., poglavar Ukrajinske katoličke crkve kardinal Miroslav Lubašivski obratio se, usmeno i pismeno, Moskovskoj patrijaršiji i predložio da dvije strane, pravoslavna i katolička, javno i službeno objave uzajamni oprost, ali od moskovskog patrijarha nije stigao nikakav odgovor. Lako je zamisliti koliko su grkokatolici bili povrijeđeni tom šutnjom. A onda je trenutak za tu priliku prošao. Od 1989. nadalje bilo je žučnih lokalnih svađa, često obilježenih nasiljem, na temu vlasništva nad crkvenim zgradama. Budući da su se na obje strane uzburkale strasti, za pomirenje će trebati dosta vremena. Uz pitanje odnosa pravoslavnih i grkokatolika u Ukrajini, tijesno je povezano i pitanje ukrajinskog nacionalizma. Ukrajina je sada samostalna država, pa većina ukrajinskih pravoslavnih vjernika želi da i njihova Crkva bude samostalna. Nakon revolucije, doista je i bila utemeljena Ukrajinska autokefalna crkva. No, kako nije bilo moguće naći pravoslavnog hijerarha koji bi pristupio autokefalnom pokretu, na sastanku u Kijevu 1921. delegati su odlučili utemeljiti Ukrajinski episkopat bez posvećenih biskupa. Novu, »samoposvećenu« ukrajinsku hijerarhiju Pravoslavna crkva nije nikad priznala; neko je vrijeme Ukrajinska autokefalna crkva ipak cvjetala, imala je 26 biskupa, 2500 svećenika i 2000 parohija, ali ju je tridesetih godina ukinuo Staljin. Obnovljena je pod njemačkom okupacijom u drugom svjetskom ratu, i taj put biskupi su imali apostolsko podrijetlo; međutim, po završetku rata Staljin ju je ponovno ukinuo. Godine 1989. Ukrajinska autokefalna crkva ponovno je oživjela uz pomoć umirovljenog biskupa Moskovske patrijaršije, Ivana (Bodnarčuka). Sredinom devedesetih godina položaj Crkve u Ukrajini do kraja je nejasan. Grkokatolici imaju oko 2700 parohija; Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkva,koja je sada podijeljena u dvije skupine (od kojih nijednu nisu priznale druge Pravoslavne crkve), ima oko 1500 parohija, dok središnja Pravoslavna crkva koja je pod jurisdikcijom Moskovske patrijaršije, ima oko 5500 parohija. Pravoslavni vjernici smatraju da bi jedino dugotrajno rješenje bilo potpuno samostalna Ukrajinska autokefalna crkva; nju bi trebale priznati i Moskovska i Ekumenska patrijaršija pod čijom je jurisdikcijom Ukrajina bila prije 1686. godine. Ali to će biti velik problem za Moskovsku patrijaršiju, jer se čak dvije trećine svih crkava otvorenih u Sovjetskom Savezu nalazi u Ukrajini, a i oko 70 posto studenata na sjemeništima su Ukrajinci. Za pravoslavne u čitavom području bivšega Sovjetskog Saveza ovo je vrijeme velike nade ali i velike tjeskobe. Iz knjige: Timothy Ware : "Orthodox Church" [1] Djela, Moskva, 1953., sv. 10, str. 132. [2] F. N. Oleschuk (tajnik Udruženja borbenih ateista): Učiteljskaja Gazeta, 26. XI. 1949. [3] G.. P. Fedotov, The Russian Church since the Revolution, London, 1928., str. 393-398. [4] Nikita Struve, Christians in Contemporary Russia, str. 393-398. [5] Iz Avakumova Života; vidi Fedotov, The Treasury of Russian Spirituality, str. 167. [6] Loski, Mistična teologija Istočne crkve, str. 245/246. Čudotvorna »obnova svetih slika« na koje misli Loski dogodila se na više mjesta u doba komunističke vladavine. Ikone i freske, potamnjele i uništene zubom vremena, odjednom su bez pomoći ljudske ruke dobile novi sjaj. [7] U Pravoslavnoj crkvi episkopi moraju biti monasi (vidi str. 291). [8] Cjeloviti tekst Sergijevih objava iz 1926. i 1927.: Matthew Spink, The Church in Soviet Russia, New York, 1956., str. 157-165. [9] Vidi str. 176. [10] Vidi Struve, Christians in Contemporary Russia, str. 68-73. Sergija Voskresenskog ne valja brkati sa Sergijem Stragorodskim, koji je bio patrijarhov locum tenens. [11] Neslužbeno objavljeni tekstovi koji kruže manje-više tajno, u tiskanom obliku ili u rukopisu. [12] Ellis, The Russian Orthodox Church: a Contemporary History, str. 292. Ova dvojica svećenika uputili su pismo i predsjedniku Prezidija Vrhovnog sovjeta, drugu Podgornom. [13] Ellis, str. 304. [14] Vidi, str. 95.