Operacija HALIJARD (PDF)

[Iulianus]

Spasavanje američkih pilota u Zapadnoj Srbiji, u jesen 1944.

 

 

http://www.danas.rs/specijalni_dodaci.844.html?news_id=362648&title=Specijal%3a+Operacija+HALIJARD+(PDF)

[Милан Ракић]

Ova operacija  smatra se za jednu od najuspešnijih spasilačkih misija iza neprijateljskih linija u istoriji ratova. 

Orkestar ratnog vazduhoplovstva SAD izvodi himnu Bože pravde. Američki ambasador se na prilično dobrom srpskom jeziku obraća srpskim seljacima sa šajkačama, koji ga slušaju netremice, smešeći se. Kada im potom bude dodeljivao plakete, sa nekima od njih izljubiće se po tri puta.

Amerikanci i Srbi su se rame uz rame borili za slobodu, reći će jednog trenutka Kajl Skat, pa nastaviti u istom tonu: Ljudi iz ovog regiona su istinski heroji. Osećam se ponizno kad mislim na žrtve, heroizam i odlučnost Srba. A Srbi su u ovom slučaju sinonim za četnike – borce JVuO Draže Mihailovića – kojima je u ovom delu Srbije, gde je američki ambasador izgovorio ove reči, komandovao kapetan Zvonko Vučković.

Na prvi pogled, ovako složene činjenice delovaće kao nemoguća konstrukcija. Zapravo, one se iz godine u godinu ponavljaju u Pranjanima, selu u neposrednoj blizini Ravne gore, gde se svakog septembra obeležava godišnjica operacije Halyard – Vazdušni most u kojoj su pripadnici JVuO tokom avgusta 1944. omogućili evakuaciju više stotina savezničkih avijatičara.

Ova operacija, kako je Kajl Skat nedavno ponovio zaključke istoričara, smatra se za jednu od najuspešnijih spasilačkih misija iza neprijateljski linija u istoriji ratova. Vratimo se sada, na izvorište ovih događaja, kako bi dali kontekst za njihovo savremeno tumačenje i razumevanje. Od jeseni 1943, nakon kapitulacije Italije, američko  i savezničko ratno vazduhoplovstvo iskoristilo je aerodrome u Južnoj Italiji za otpočinjanje bombarderske ofanzive protiv snaga Osovine u Evropi.

Prema nekim podacima, u tu svrhu je od oktobra 1943. do oktobra 1944. godine izvedeno oko 20.000 letova, od čega je dve trećine, posebno od proleća 1944. bilo usmereno prema ciljevima u Rumuniji, Bugarskoj i Srbiji. Američka dejstva za posebnu metu imala su naftna polja u predelu provincije Ploešti u Rumuniji, a u tu svrhu angažovano je oko 500 teških bombardera i 100 lovačkih aviona koji su svakodnevno preletali vazdušni prostor nad Srbijom. Tako intenzivne dovodile su do neminovnog sukoba sa nemačkim vazduhoplovnim i protivvazdušnim snagama, čije su se posledice osetile i kod nas. Najpre, radi slabljenja nemačkih pozicija, bombardovani su ciljevi širom zemlje koji su donosili velike žrtve među civilnim stanovništvom, često i veće nego što je to bio slučaj prilikom nemačkog bombardovanja u aprilu 1941. U kolektivnom sećanju posebno su ostala ubeležena bombardovanja Beograda (Krvavi Vaskrs), Niša i Leskovca. Međutim, druga vrsta posledica tih akcija ticala se činjenice da je, usled oštećenja na avionima ili prinudnog sletanja, sve veći broj savezničkih avijatičara ostajao u neprijateljskoj pozadini. Pokretima otpora na terenu je predstojala bitka za spašavanje savezničkih pilota od nemačkih potera, a potom i evakuacija u Južnu Italiju...

U Srbiji su ovi vazduhoplovci uglavnom padali na teritoriju pod kontrolom JVuO, budući da je u proleće 1944. Ravnogorski pokret u ovom delu Jugoslavije doživljavao svoj zenit.

Prve američke pilote četnici su uspeli da spasu i izvuku iz nemačkog obruča u martu 1944. na Zlatiboru. Potom su se takve akcije umnožavale širom zemlje. Naredbe koje su komandanti korpusa, prema instrukciji generala Mihailovića, prosleđivali svom ljudstvu, bile su precizne i obavezujuće: Da se prilikom pada aviona Englesko-Američkih, odmah po cenu žrtava posada mora spasti (...) a ostatak aviona se mora spaliti da u potpunosti izgori. Te akcije neretko su dovodile do sukoba snaga JVuO i nemačkih poternih jedinica, pa i do međusobnih žrtava u borbama. Nešto slično kao što je to spašavanje prikazano u Otpisanima, samo što su akteri sukoba, nezamislivo za vreme kada je serija premijerno emitovana, bili četnici i Nemci.

Prema zapisima savremenika, prvi kontakt između savezničkih avijatičara i seljačkog sastava JVuO bio je neobičan: piloti bi u prvi mah bili preplašeni izgledom svojih kosmatih i bradatih spasilaca, ponekad bi ih upitali da li se oni bore pod Titovom komandom, međusobni razgovori najčešće bi im se svodili na mimiku... Međutim, oni su se brzo privikavali na svoje domaćine u planinskim selima, koji su zbog njihovog čuvanja rizikovali ne samo svoje, već i živote svojih porodica, meštana i sela. Suprotno, narod se prema njima uprkos nemaštini odnosio sa najvećim prijateljstvom i srdačnošću, odano i gostoljubivo.

Po rečima učitelja Živojina Kuzmanovića, seljaci su oduševljeno primili te pilote. Iznosili su vino, čarape iznosile žene, vezene čarape. Peškire iznosile kad su oni dolazili. Sve je to primljeno s oduševljenjem. Nije ih izdao niko. Niko, niko, niko. Isti utisak delili su i saveznički vazduhoplovci i oficiri. Čuvani u strogoj tajnosti, spašeni avijatičari su, kako ne bi odudarali od okoline, puštali brade, oblačili gunjeve i opanke, na glave stavljali šajkače i kokarde. U međuvremenu, u brdima iznad Gornjeg Milanovca, u neposrednoj blizini Ravne gore, u višemesečnoj seljačkoj noćnoj mobi čitavo jedno brdo je poravnavano kako bi na njemu nastala improvizovana pista za evakuisanje spašenih pilota nazad, u njihove baze u Južnoj Italiji. Pijuk, lopata, volovi i gole ruke, bile su, kako je zapisao Zvonimir Vučković, jedini alat koji su imali na raspolaganju pri izgradnji aerodroma u Pranjanima. I ova operacija je uspela i, noću, 29. maja 1944, prvi saveznički avion spustio se na pranjansku pistu, uspešno evakuišući grupu od 40 američkih i 20 britanskih avijatičara. Ovakve akcije ponoviće se i narednih dana, ali su tada (31. maja), skupa sa vazduhoplovcima, na razočarenje oficira JVuO prema Italiji odleteli i poslednji članovi savezničkih misija pri Mihailovićevom štabu.

Međutim, saveznički vazduhoplovci su i nakon ovog datuma bivali primorani da se prizemlje u Srbiji, pa se postavljalo pitanje njihovog daljeg statusa. Kako je jedan Mihailovićev oficir zapisao, uprkos osećaju da su napušteni od zapadnih saveznika, kod komandanata JVuO nije bilo dileme da će saveznički piloti i nadalje biti tretirani kao i do tada. Oni su i dalje sakupljani po korpusima, a potom prebacivani do Pranjana, gde je, u koordinaciji sa oficirom OSS Džordžom Musulinom i savezničkom komandom u Bariju, predstojalo organizovanje operacije velikog stila, danas u istoriografiji poznatoj pod imenom Vazdušni most. U noći 9/10. avgusta prva grupa aviona tipa C-47 spustila se ponovo na pranjanski aerodrom i započela novu fazu evakuacije avijatičara za Bari.

Operacija se, kroz saradnju Mihailovićevih i savezničkih snaga, nastavila i u narednih nekoliko meseci, pa je do kraja 1944, u sedam navrata, u baze u Italiji iz Pranjana, Koceljeve i Boljanića prebačeno ukupno 417 savezničkih, pretežno američkih vazduhoplovaca.

Tako, dolazi do uspešnog realizovanja krupnog vojno-strateškog poduhvata kakav je predstavljala operacija Vazdušni most. Memoaristi iz bliskog okruženja Draže Mihailovića naveli su da je do nje sa Mihailovićeve strane došlo na prvom mestu iz moralnih razloga budući da nije želeo da savezničke avijatičare prepusti Nemcima; tek posle toga je stajala nada da će to dovesti i do produbljivanja političkih veza sa SAD u trenutku kada je Ravnogorski pokret, odlukom sila-saveznica, bio ostavljen na cedilu. Čitava operacija odigravala se u završnici građanskog rata u Srbiji, u vreme kada su savezničke snage bogato snabdevale oružjem i municijom komunističke snage. Taj utisak sumirao je sa gorčinom major JVuO Aleksandar Milošević: Nečuveno u istoriji: pomagali smo onoga ko je omogućio, municijom, oružjem, opremom, i moralnom podrškom našem neprijatelju da nas, baš tu i tih dana, nadvlada.

Nauka još uvek nije u potpunosti rasvetlila još jedan događaj koji je bio u bliskoj vezi sa operacijom Halyard – a to je uloga američke misije pukovnika Roberta Mekdauela koja je stigla u Srbiju i kod Mihailovića u isto vreme i istim avionom kada ju je napustio Džordž Musulin.

Teoretičari zavera će reći da je taj čin zapravo predstavljao i vrhunac navedene operacije. Visoko rangirani američki obaveštajni oficir, predratni profesor istorije Balkana na univerzitetu u Mičigenu, Makdauel je u Srbiji zvanično predvodio nepolitičku misiju koja je trebalo da stupi u kontakt sa generalom Mihailovićem i u Srbiji formira važan obaveštajni centar SAD.

Zbog ove misije kod zapadnih saveznika oštro su protestovali i Tito i sovjeti, ali je Makdauel uz Mihailovića ipak ostao narednih nekoliko meseci. Smatra se da je on presudno uticao i na Mihailovićevu odluku da se povuče u Bosnu i skroji dalju strategiju svog pokreta, verujući u ofanzivu SAD na Balkanu. Takođe, Mekdauel je stupio i u posrednu vezu sa Hitlerovim opunomoćnikom za Balkan Hermanom Nojbaherom, pokušavajući da izdejstvuje predaju preostalih nemačkih snaga Amerikancima. Radilo se, očigledno, o igri velikih koja je mogla uticati na potpuno drugačiji ishod rata i podelu uloga na Balkanu. Dostupni istorijski izvori, iako oskudni, ukazuju i na to da Mekdauel nije bio tek avanturista koji je blefirao u koracima, već da je unekoliko i izvršavao naređenja lidera OSS, generala Donovana...  

Sve što se dalje dešavalo je poznata istorija. General Mihailović je, napušten od saveznika, doživeo slom i bio prepušten kako je i sam ocenio, svetskom vihoru koji je odneo njega i njegov rad. Američki vazduhoplovci koji su nameravali da svedoče u njegovu korist na staljinističkom procesu 1946. bili su u tome onemogućeni. Vrhunac ironije bio je kada mu je predsednik SAD Hari Truman, pošto je ubijen, 1948. dodelio Legiju za zasluge, najviši orden kojim Amerikanci odlikuju strance. U isto vreme, Josip Broz Tito je, suprotstavljajući se Staljinu, postao vođa prve države u do tada monolitnom komunističkom bloku koja je postajala disidentska, što je dovelo do početka stvaranja njegovog kulta na Zapadu. Tito je u svetu Hladnog rata postajao novi važan saveznik zapadnih demokratija na Balkanu i u Evropi, a uspomena na žrtvovanog generala, Halijard i Pranjane vremenom je sve više bledela...

Nemanja DEVIĆ

[Милан Ракић]

A bila je svojedobno i najava da će se snimiti film. Producebtska kuća "Hermetof", čiji je vlasnik Marko Miroslava Mišković je trebala toduradi