Република Банат !

[Баба]

Republika Banat - sa sunčane strane Karpata

Obren Markov / 27.04.2013. u 12:43

•  

 

Banat se obično definiše kao prirodni geografski region Panonske nizije. Ograničen je rekama Tisom sa zapada, Dunavom sa juga i Morišom sa severa, a planiniskim vencima Južnih Karpata sa istoka. Region je prilično pravilnog, gotovo kvadratnog oblika. Vekovima se nalazio na mestu sudara dve civilizacije, hrišćanske Evropske i otomanske Turske, ali je ipak najčešće u jednoj celini pripadao istom gospodaru; a tada je umevao biti prepoznat i kao administrativna celina. Od 1552., pod Otomanskom vlašću, zvao se Temišvarskim pašalukom (Eyâleti Temeșvar); poređenja radi, u to vreme je imao je upravni status viši od Smederevskog sandžaka (a kojeg srpska istoriografija često netačno naziva Beogradski pašaluk). Pod vlašću Habzburga od 1716., Banat je u periodu 1718. - 1778. imao status provincije. U tom periodu je, pod vlašću Marije Terezije, u Banat doseljen veliki broj etničkih Nemaca. Od 1849. do 1860. - ovaj period je verovatno svim čitaocima poznat - Banat je bio, zajedno sa Bačkom, Baranjom i Sremom, provincija koju su Srbi nazivali (danas se spominje više verzija naziva, ja ovaj najviše volim) Srpska Vojvodovina i Tamiški Banat. Što se Srba u Banatu tiče, oni se spominju još od VII veka, pre južnoslovenskog naseljavanja Balkana. Mnogi misle da su Srbi u Banat došli pod Čarnojevićem, što je samo delom tačno; neki, naravno, jesu, ali tu su zatekli svoje saplemenike koji su na tom području, u nezanemarljivom broju, živeli još od vremena seobe naroda, i čiji preci nikada i nisu nastavili put preko Save i Dunava.

 

No, da se vratimo osnovnoj temi ovog teksta... dešavanja vezana za Banatsku republiku su se odvijala tokom same završnice Velikog, odnosno I svestskog rata. U drugoj polovini 1918., mađarska vojska se raspala, mnogo dugih cevi je bilo van kontrole, a u zemlji je vladao haos. Stanje bezvlašća, pljačke, straha, nefunkcionisanja državnih organa i političkog rasula je zavladalo teritorijama koje (još) nisu bile pod kontrolom neke druge vojske. Ovo se odnosilo i na područje Banata. U to vreme, tu je živeo etnički vrlo šarolik živalj: nešto manje od 600.000 Rumuna, gotovo 400.000 Nemaca, blizu 300.000 Srba, oko 250.000 Mađara i još 50-100 hiljada stanovnika ostalih nacionalnosti (Slovaka, Hrvata, Bugara, Rusina, Jevreja... u to vreme Romi nisu bili naročito vidljivi na popisima stanovništva). Ukupno oko milion i 600 hiljada ljudi. Sve veće nacionalne zajednice su tada već imale ono što bi mi danas nazvali paravojnim formacijama, uglavnom u obliku neke vrste naoružanih civilnih straža. Takođe su imale i zasebne, često međusobno suprotstavljene, političke ciljeve vezane za vreme nakon završetka rata.

Ugledni temišvarski političar nemačkog porekla, socijaldemokrata dr Oto Rot, je u takvim uslovima inicirao stvaranje Banatskog narodnog veća od predstavnika svih značajnijih etničkih zajednica. U osnovi, predlog je brzo naišao na podršku svuda osim među najbrojnijim Rumunima. Rumuni su uglavnom bili rezervisani, ali ne i neprijateljski nastrojeni prema ovoj ideji - uglavnom, njihov konačni cilj je bio da posleratna nezavisna Rumunija u sebe obuhvati čitav Banat, i u tom smislu su procenjivali i stvaranje novog entiteta.

Zasedanje koje je iniciralo stvaranje Banatske republike je počelo 31. oktobra 1918., a koliko sutradan, a pod dominantnim političko-ideološkim uticajem Otove Socijaldemokratske partije, sa balkona Temišvarske gradske kuće je proglašena Banatska republika, zapravo njeno otcepljenje od Mađarske. To je učinio sam dr Rot, koji je ujedno postao i Civilni poverenik, neka vrsta Predsednika Banata. Za vojnog komandanta je imenovan Albert Barta. Istog dana je formirano i Banatsko narodno veće, od 20 članova Temišvarskog gradskog veća, 60 predstavnika vojnih nacionalnih saveta, 40 predstavnika radničkih saveta i 70 predstavnika tradicionalnih političkih partija. Ovo Veće je odmah izabralo Izvršni odbor, neku vrstu privremene Vlade Banatske republike, od po pet predstavnika četiri najbrojnije nacije (Rumuna, Nemaca, Srba i Mađara). Tokom sledećih nekoliko dana, formirani su vojni odredi i civilna straža, što je u praksi uglavnom značilo da su se već postojeće snage nacionalnih straža stavile pod komandu novouspostavljene civilne vlasti. Tome je pomogla i zvanična kapitulacija Austrougarske monarhije koja je proglašena 3. novembra.

Treba znati da ljudski i privredni resursi Banata po tadašnjim parametrima uopšte nisu bili za potcenjivanje. Banat je po svojoj površini potpuno uporediv sa npr. današnjom Vojvodinom ili pak Slovenijom, imao je u sebi nekoliko razvijenih gradskih središta, kao i relativno razvijenu poljoprivredu i industriju. Glavni grad Temišvar je pred prvi svetski rat imao preko 72.000 stanovnika, dakle bezmalo kao Beograd u kojem je u isto vreme živelo 80.000 duša; istovremeno, Rešica (danas u Rumuniji) je imala 17.000 žitelja, Pančevo i Lugoš (danas takođe u Rumuniji) po 21.000, Velika Kikinda 22.000, Veliki Bečkerek (današnji Zrenjanin) 26.000, Vršac 27.000... - to je mnogo gradova koji su svi redom, realno, po veličini tek malo zaostajali za npr Novim Sadom, sa njegovih tadašnjih 33.000 stanovnika. Naravno, politički i vojni potencijali nezavisnog Banata su bili neka savim druga priča.

Banatsku republiku je od drugih država priznala jedino Vlada Mađarske. Iz tog razloga se često, a naročito kod nas, može pronaći da je Banatska republika bila marionetska tvorevina čiji je jedini cilj stvaranja bio da spreči pripajanje teriotorije Banata budućoj južnoslovenskoj državi. Verovatnije je, ipak, da je ovakvo tumačenje tek delimično tačno, a svakako da je isuviše pojednostavljeno. Mnogo je logičnije da su svi umešani tu imali neke svoje interese. Rumuni su, kao najbrojnija nacija, i tada a i povremeno kasnije, pokušavali da čitavu teritoriju Banata zadrže za sebe; Nemci su u Banatskoj republici videli priliku da se jednoga dana, eventualno, bliskije povežu sa maticom, a Srbi da se što pre reše mađarske države, što je težnja koja aktivno nije prestajala, u to vreme, već sedam prethodnih decenija. Ali svi su, ipak, imali primaran i snažan interes da se u zemlju odmah uvede kakav-takav red i zakon.

Banatska republika nije dugo potrajala. Trupe Srpske vojske su u nju ušle 15. novembra, i bez oružanog otpora je preuzele za svega par dana. Ono što je interesantno, je da je civilni deo Banatske republike nastavio poluformalno funkcionisanje još nekoliko meseci, sve do druge polovine februara 1919.; naime, Srpskoj vojsci je za kontrolu nad teritorijom trebala civilna vlast, jer Vojska je dobra za rat, a ne i za upravljanje državom; a ni politička odluka šta će se konačno desiti sa Banatom tada još nije bila donešena.

Na Pariskoj mirovnoj konferenciji, a potom i Trijanonskim sporazumom juna 1920., Banatska republika je konačno podeljena po granicama koje danas poznajemo, primarno između Rumunije i tadašnje Kraljevine SHS, a tek mali deo oko Segedina je vraćen Mađarskoj. Etnički Nemci ("Švabe") iz Banata su od Pariske konferencije zatražili da Banat - i to proširen sa Bačkom - ostane nezavisna država pod nazivom Banatija, ali su njihovi zahtevi odbijeni. Ipak, podelom kakva je u Parizu napravljena, neki banatski gradovi su ostali bez svojih prirodnih zaleđa i na taj način osuđeni na stagnaciju; tu pre svega mislim na Kikindu i Vršac čiji je kasniji razvoj bio otežan, što se vidi i po današnjem odnosu broja stanovnika u odnosu na tadašnje stanje.

Tokom drugog svetskog rata, deo Banata koji je Pariskom konferencijom pripao Kraljevini SHS je imao status automnog entiteta u Srbiji, ali pod direktnom nemačkom okupacijom, odnosno van jurisdikcije tadašnje kvislinške vlasti Srbije. Rumunski i mađarski deo Banata su i tokom drugog svetskog rata ostali u tim državama. Uloga vojvođanskih, a pre svega banatskih Nemaca u drugom svetskom ratu (aktivno su i suviše masovno učestvovali u ratu na strani nacista) je odmah po njegovom završetku poslužila kao izgovor da budu masovno proterani u Nemačku. Tako da njih danas u vojvođanskom delu Banata praktično - nema. Na njihovo mesto (kuće, imanja, pa i čitava sela) su u sledećim godinama dovedeni etnički Srbi iz ruralnih područja BiH, pa je etnička slika Banata time trajno promenjena, što se uostalom može reći i za celokupnu Vojvodinu, čiji je Banat danas sastavni deo.

Banatska republika se sada retko spominje i relativno malo ljudi zna detalje o njenom postojanju. O njoj se čak ni u vojvođanskim školama ne uči na časovima istorije. Istina, aktivno učešće Srba u stvaranju Banatske republike se ne uklapa potpuno u opštu sliku svesrpskog nacionalnog oslobođenja 1918., pa rezervisan stav pobednika koji pišu istoriju i ne mora da čudi. Sa druge strane, postoji i glorifikovanje ove istorijske epizode i traženje nekog kontinuiteta, kroz tumačenje da je politički predak Banatske republike bila srpska autonomija u Austro-ugarskoj 1848.-1860., odakle je kasnije proizišla današnja Vojvodina. No, baštinjenje kontinuiteta i političkog nasleđa Banatske republike kroz Vojvodinu je teško opravdati čak i u teritorijalnom smislu, a kamoli u političkom.

Konačno, treba reći da gore opisani događaji nemaju ni prostorne, ni direktne političke, ni vremenske veze sa formiranjem Srpsko-mađarske republike Baranja-Baja, koja je bila proglašena pod zaštitom Srpske vojske u Pečuju avgusta 1921., a ugušena od strane Hortijevih trupa odmah nakon njenog povlačenja na trijanonske granice - a sa kojom se povremeno trpaju u istu kategoriju dešavanja.

 

 

Извор: Б92

[verum est in beer]

Јел то имаш неке претензије? gringrin

Са титулом Жељко од Баната. Или пошто је република онда само председник Жељко

[Manolis]

Danas sve ide u Srem i Bačku, Banat je izvisio. Di je danas Zrenjanin? Industrijski propao skroz, nema ga nigde. Di je moja Bela Crkva? Prva železnička pruga u Srbiji? Izvoz od 5-6 miliona litara vina godišnje. Banat je danas jad i beda. Kao da živimo u Albaniji. U rumunskom delu već deluju (pacifističke) stranke koje se zalažu za odcepljenje Banata od Rumunije, a zašto je to tako? Zato što Banat niko ne ceni, ostala je samo bogata istorija.

 

Ode sve u propast.